ابراهیم قهرمان توحید است پیامبری است که تمام ادیان آسمانی خود را به او نسبت می دهند بسیار بزرگ است آیه ابتلاء جهت مهمی از بزرگی و عظمت او را بیان کرده است. به ترجمه قسمت ابتدائی آیه باز می گردیم: «و یاد کنید هنگامى که ابراهیم را پروردگارش به امورى [دشوار و سخت‏] آزمایش کرد، پس او همه را به طور کامل به انجام رسانید، پروردگارش [به خاطر شایستگى ولیاقت او] فرمود: من تو را براى همه مردم «امام» قرار دادم» آزمایشات ابراهیم را هر مسلمانی کما بیش می شناسد؛ او را به جرم بت شکنی در دریایی از آتش انداختند، آتشی که بت پرستان ۴۰ روز به جمع آوری هیزمش پرداختند! و از شدت حرارات نتوانستند به آن نزدیک شوند تا اینکه شیطان مجسم شد و صنعت ساخت «منجنیق» را به آنها یاد داد، او را بر منجنیق گذاشتند و در این دریای سوزان پرتاب کردند اما لحظه ای از اهداف خودش بازنگشت! تا سنین پیری خدا به او فرزندی عنایت نکرد، در پیری اسماعیل به او ارزانی شد هنوز آتش عشق به این فرزند به خنکا نکشیده بود که مامور شد او و مادرش را به بیابانی خشک و لم یزرع برده در آنجا رها کند! سالها بعد که اسماعیل به جوانی رسید دیدار تازه شد و او و مادرش را به امر خدا باز هم ملاقات کرد اما دیری نپایید که اینبار مامور به ذبح جگر گوشه اش شد و او را تا قتله گاه برد و کارد تیز را بر گلویش فشرد و خم به ابرو نیاورد! … به راستی ابراهیم علیه السلام که بود! مقام او را خدا و مقربانش می دانند … این همه در «اتمهن» آیه ابتلا آمده چرا که خدا می فرماید «او همه امتحانات را به طور کامل به انجام رسانید» به تصریح آیه ۱۲۴سوره بقره(آیه ابتلاء)، بعد از تمام این ابتلائات خدا به حضرت ابراهیم مقام «امامت» را ارزانی کرد. گویا امامت پاداش پیروزی در مقابل تمام این امتحانات است. ابراهیم پس از تمام این ابتلائات و آزمایشات به مقام امامت رسید حال آیا می توان این مقام را مساوی یا حتی کمتر از مقام «نبوت» محسوب کرد؟ هر چند پاسخ به این سوال بر هر عاقلی روشن است اما برای روشن تر شدن آن حتما نکته بعد را دنبال کنید

  گذشت که به تصریح آیه ابتلاء (۱۲۴ سوره بقره)مقام امامت بعد از سربلندی ابراهیم در آزمایشات سخت الهی به او اعطاء شد. حال آیا ممکن است این مقام، با مقام نبوت مساوی و یا حتی از آن پایین تر باشد؟ قبل از پاسخ به سوال فوق توجه به یک نکته ضروری است و آن اینکه «مقام امامت در کهنسالی به ابراهیم داده شد» دلیل این ادعا در خود آیه آمده است. توضیح اینکه بعد از آنکه خدا این مقام را به ابراهیم ارزانی کرد او پرسید: آیا از دودمان و فرزندان من کسی به این مقام می رسد؟ (و من ذریتی) معلوم می شود که ابراهیم در این هنگام امید به «فرزند» داشته است به همین خاطر از امامت آنها سوال کرده است این در حالی است که تا پیری امیدی به فرزند داشتن نداشت زیرا در سوره حجر آمده وقتی ملائکه به او بشارت فرزند دادند گفت: «آیا با آنکه پیرى به من رسیده، مژده‏ ام مى‏ دهید؟ به چه مژده مى‏ دهید؟» (حجر: ۵۴) بنابراین او به هنگام امامت فرزند داشته پیر بوده است و این تاکیدی است بر اینکه امامت به او در پس از سالها نبوت و در سن پیری بعد از تمام آزمایشات سخت و سهمگینی اعطاء شد که در نکته قبل به برخی از آنها اشاره کردیم. حال از اهل انصاف سوال می کنیم: آیا رواست خدا پس از این همه آزمایشات سخت و پس از سالها عهده داری مقام نبوت و در سنین پیری حضرت ابراهیم به او مقامی را بدهد که از نبوتی که سالها داشته است کم ارزش تر یا مساوی باشد؟ آیا لازمه دریای رحمت الهی این نیست که از سر عدالت یا حداقل از سر فضل و بخشش بعد از این همه امتحان سخت به او مقام برتری اعطاء نماید؟ در یک مقیاس بسیار ناچیز تر آیا معقول است معلمی دانش آموز دیپلمه اش را به امتحانی سخت دعوت کند و او ساعتها و روزها و ماه ها و سالها تلاش کند، تحصیل نماید و تحقیق کند در نهایت با همه مشکلات از این امتحان سخت با بهترین نمره قبولی سربلند بیرون آید و دست آخر معلم به او مدرک سیکل یا دیپلم بدهد؟! اگر معلم عادل باشد چنین نمی کند تا چه برسد به خدای حکیمی که ذره ای ظلم در ساحت وجود او راه ندارد. بنابر آنچه گفته شد معلوم می شود امامت مقامی است که بسی برتر از نبوت است با این همه بسیار عجیب است که برخی از دانشمندان اهل سنت امامت را در آیه ابتلاء(آیه۱۲۴ سوره بقره) به معنای همان «نبوت» دانسته اند!

  باز هم به محضر آیه ابتلاء (آیه ۱۲۴ سوره بقره)برویم: «و یاد کنید هنگامى که ابراهیم را پروردگارش به امورى [دشوار و سخت‏] آزمایش کرد، پس او همه را به طور کامل به انجام رسانید، پروردگارش [به خاطر شایستگى ولیاقت او] فرمود: من تو را براى همه مردم «امام» قرار دادم. ابراهیم گفت: و از دودمانم [نیز امامانی برگزین‏]. [پروردگار] فرمود: پیمان من [که امامت است‏] به ستمکاران نمى‏رسد» گویا ابراهیم از شنیدن اعطای چنین مقامی به خویشتن به وجد آمد به همین جهت اولین جمله ای که به لب آورد این بود: آیا از دودمان و فرزندانم امامانی برگزیده می شوند؟ به صورت کلی وقتی از مطلعی نسبت به آینده افراد سوال می کنیم دو گونه پاسخ داده می شود. گاهی تکلیف یک فرد به صورت مشخص تعیین می شود (مثلا از قاضی می پرسیم آیا رضا از این پرونده تبرئه می شود؟ و او پاسخ می دهد: خیر) و گاهی ملاک کلی بیان می شود که هم آینده آن شخص را معین می کند و هم در خصوص دیگران صدق می نماید. (مثلا قاضی در پاسخ به سوال قبل بگوید: اگر خطائی برایش ثابت نشود تبرئه می شود، این ملاک و قانون مختص به رضا نیست و شامل هر فرد دیگری نیز می شود.) در آیه شریفه خدای متعال به ابراهیم به گونه دوم پاسخ داده است، گویا ملاک کلی را ارائه کرده است تا ابراهیم و تمام مخاطبان آیه یک اصل کلی در باب امامت را دریابند، اصلی کلی که ناظر به «امامت عامه» است و یکی از زوایای آن را تشریح می کند. اما این اصل چیست؟ خداوند فرمود: «عهد و پیمان من که امامت است به ظالمان و ستمگران نمی رسد» اینکه چرا به امامت «عهد» گفته شده فعلا مد نظر ما نیست پیامی که اینجا مد نظر است این است که ظالم و ستم کار شایستگی امامت ندارد. در مورد این اصل در نکته بعد بیشتر و دقیق تر توضیح خواهیم داد.

  گذشت که در آیه ابتلاء(آیه ۱۲۴ سوره بقره)، شرط امام «ستمکار نبودن» و دوری جستن از ظلم دانسته شده است. اینک جای این سوال باقی است: «چرا در این آیه به جای استفاده از یک وصف مثبت (عادل بودن) به یک وصف منفی (ظالم نبودن) اشاره شده است؟» به دیگر سخن چرا به جای جمله «امامت به ظالمان نمی رسد» از جمله «امامت به عادلان می رسد» استفاده نشده است؟ پاسخ به این سوال ما را به نکته بسیار مهمی می رساند مبنی بر اینکه «امام باید در تمام عمرش عادل باشد» با کمال دقت با این سطور همراه شوید تا با هم از سفره تفسیر المیزان بهره مند شده پاسخ سوال فوق را با دقت تمام پاسخ دهیم. به صورت عقلی شخصی که می خواهد مقام امامت را بر دوش بکشد از چهار حالت خارج نیست: ۱) یا در تمام عمر ظالم است؛ ۲) یا در تمام عمر عادل است؛ ۳) یا قبل از امامت عادل بوده اما بعد از آن ظالم و ستمکار می شود؛ ۴) و یا ابتدا قبل از امامت ظالم بوده اما بعد از امامت توبه حقیقی می کند و عادل می شود. به حکم روشن عقل فرض اول (فردی که در تمام عمر ظالم باشد) و فرض سوم (فردی که قبل از امامت عادل بوده اما پس از تصدی آن ظالم شده است) شایسته مقام امامت نیستند. براستی چنین مقام رفیعی که حتی از نبوت هم بالاتر است و به امثال ابراهیم بعد از قبولی در چنین امتحانات سختی داده می شود چگونه می تواند به کسی داده شود که یا در تمام عمر ظالم بوده است و یا پس از رسیدن به این مقام ظالم شده است؟! از آن جهت که سوال کننده در آیه ابتلاء حضرت ابراهیم است و او عقل کامل است حتما دو فرض فوق را مورد سوال قرار نداده بلکه در خصوص فرض دوم (امامی که در تمام عمر عادل است) و فرض چهارم (امامی که ابتدا ظالم بوده پس از آن عالم شده است) سوال کرده است زیرا شان ابراهیم اجل از آن است که در خصوص امامت دسته اول و سوم بپرسد چرا که ما عدم شایستگی آنها را در می یابیم چگونه ممکن است ابراهیم با آن عظمت درنیابد؟! بنابراین گویا ابراهیم پرسیده است: «آیا از فرزندان من آنان که در تمام عمر عادل باشند امام می شوند (فرض دوم) یا آنان که در ابتدا ظالم بودند و پس از آن عادل شدند؟ (فرض چهارم)» خدای متعال در قبال این سوال با یک وصف منفی دسته چهارم را هم از میدان خارج کرده صرفا دسته دوم را باقی گذاشته است یعنی امامت به کسانی که ابتدا ظالم بوده اند و سپس عادل شده اند نیز نمی رسد بلکه مقام رفیع امامت تنها شایسته افرادی است که در تمام عمر عادل باشند. این در حالی است که اگر در آیه از وصف مثبت استفاده می شد و گفته می شد: «امامت به عادلان می رسند» آنگاه فرض چهارم از میدان خارج نمی شد و کسی که ابتدا ظالم بوده پس از آن توبه کرده عادل شده است[…]

  از امام باقر علیه السلام به صورت مکرر نقل شده است که فرمودند: «اگر زمین روزی بدون وجود امامی از ما باقی بماند آنگاه اهل خویش را به درون می کشد [و همگان نابود می شوند] این بدان جهت است که خداوند ما امامان را حجت در زمین و مایه امنیت اهل آن قرار داده است» (دلائل الامامه، ص ۴۳۶) امام صادق علیه السلام نیز فرمودند: «اگر در دنیا بیش از دو نفر موجود نباشند بدون تردید یکی از آنها امام خواهد بود» (بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۵۲) علاوه بر این شخصی از ایشان پرسید «آیا زمین بدون امام باقی می ماند؟» و ایشان همان جمله معروف را فرمود که «اگر زمین بدون امام باقی بماند اهل خویش را به درون می کشد» (همان، ص ۲۴) در میراث روائی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، نظیر روایات فوق، روایات متعددی دیده می شوند؛ روایاتی که یک صدا ضرورت امام را فریاد کرده، بر حیاتی بودن وجود او برای مردمان تاکید می کنند. تنها علامه مجلسی در بحار الانوار بیش از ۱۱۰ روایات در این خصوص نقل نموده است (ر.ک: بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۱-۵۷) کثرت چشمگیر این روایات سوال مهمی را در ذهن نمایان می سازد. آیا منطق این روایات با آموزه های قرآنی در خصوص امامت عامه سازگاری دارد؟ آیا می توان ریشه های بحث فراگیر «ضرورت امام» را در آیات قرآن کریم جستجو نمود؟ آیا کلام وحی نیز ما را به ضرورت وجود امام رهنمون می سازد؟ در ضمن درسهای بعدی تلاش می شود تا به پاسخ این پرسش مهم دست یابیم.

  در درس قبل وعده کردیم تا از طریق آموزه های قرآنی در باب ضرورت وجود امام سخن بگوییم اینک برای پرداختن به این مهم ابتدا لازم است در این درس به تشریح مقدمه ای بپردازیم مقدمه ای که در دروس بعدی ما را در درک منطق قرآن، در باب «ضرورت وجود امام» یاری می نماید. انسان ذاتا کمال طلب است؛ در جستجوی سعادت خویش شب و روز نمی شناسد، بسیاری از لذت ها را ترک می کند تا به آنچه سعادت خویش را در آن می پندارد دست یابد. دانشجوئی که رنج تحصیل علم را متحمل می شود، بازیکن فوتبالی که بار تمرین های طاقت فرسا را به دوش می کشد، مادری که رنج به بار کشیدن فرزند را به جان می خرد، پدری که طعم نا مطبوع تلاشهای بیرون از خانه را می چشد، همه و همه به دنبال دستیابی به «کمال و سعادت» خویش هستند. هر چند انسانها همگی کمال طلب هستند اما همگی در این طلب به هدف نمی زنند. آنها همه به جستجوی سعادت می پردازند اما ای بسا سیاه را سفید، تلخ را شیرین، بی مقدار را وزین و در یک کلام شقاوت حقیقی را سعادت بپندارند. جوانی که در دام اعتیاد افتاده است، سارقی که از ثروت های دیگران ارتزاق می کند، کم فروشی که از داشته های دیگران نداشته هایش را جبران می کند و حتی افسرده ای که به خودکشی اقدام می کند و در پی شکستی عشقی به طناب دار پناه می برد همه و همه سعادت خویش را در همین امور پنداشته اند. بنابراین همه افراد انسان «کمال طلب» هستند اما همه ایشان «کمال یاب» نیستند. در درس های آینده رابطه «کمال طلبی انسان» و «ضرورت وجود امام» بیشتر تشریح خواهد شد.

  گذشت که انسان کمال طلب است و تلاشهای خویش را در خدمت رسیدن به سعادت حقیقی خود مبذول می کند. حال با توجه به این اصول دو سوال اساسی برای ما شکل می گیرد؛ ابتدا اینکه راه شناخت کمال حقیقی انسان کدام است؟ و دوم اینکه پس از شناخت این راه چه عواملی ما را در رسیدن به قله های سعادت همراهی نموده، یاری می نمایند؟ در این درس به پاسخ پرسش نخست و در درسهای آینده به پاسخ پرسش دوم خواهیم پرداخت و از این طریق به سرّ «ضرورت وجود امام» دست خواهیم یافت. امام از آن جهت که وظیفه هدایت تکوینی امت را به دوش می کشد راه حقیقی سعادت را به ایشان نیز می نمایاند. اوست که در بازار داغ مدعیان و دروغ پردازان مسیر حقیقی کمال را در مقابل بشر قرار می دهد.به عبارت دیگر هر چند وظیفه اصلی امام هدایت تکوینی است اما او به هدایت تشریعی نیز می پردازد چرا که تحقق هدایت تکوینی و «ایصال به مطلوب» بدون هدایت تشریعی و «ارائه طریق» ممکن نیست. (دقت شود) این مدعا حقیقتی است که در روایات متعددی به آن اشاره شده است برای نمونه امام صادق (ع) از هشام بن حکم – که از شاگردان کلامی حضرت بود – در خصوص مشروح مناظره ای که با یکی از منکران امامت داشت پرسید و او پاسخ داد:[به او]گفتم: شما چشم دارید گفت: پسر جانم این چه سؤالى است، چیزى را که میبینى چگونه از آن میپرسى؟!! گفتم: سؤال من همین طور است. گفت: بپرس پسر جانم، اگر چه پرسشت احمقانه است.گفتم: با آن چکار میکنید؟ گفت: با آن رنگها و اشخاص را میبینم، گفتم بینى دارید؟ گفت: آرى گفتم: با آن چه میکنى گفت:با آن میبویم، گفتم: دهان دارید؟ گفت آرى گفتم: با آن چه میکنید؟ گفت: با آن مزه را میچشم گفتم: گوش دارید؟ گفت آرى گفتم: با آن چه میکنید؟ گفت: با آن صدا را میشنوم گفتم: شما قلب دارید گفت آرى گفتم: با آن چه میکنید گفت: با آن هر چه بر اعضاء و حواسم در آید، تشخیص میدهم، گفتم مگر با وجود این اعضاء از قلب بى‏نیازى نیست؟ گفت: نه، گفتم چگونه؟ با آنکه اعضاء صحیح و سالم باشد (چه نیازى به قلب دارى)؟ گفت پسر جانم هر گاه اعضاء بدن در چیزى که ببوید یا ببیند یا بچشد یا بشنود تردید کند، آن را به قلب ارجاع دهد تا تردیدش برود و یقین حاصل کند، من گفتم: پس خدا دل را براى رفع تردید اعضاء گذاشته است؟ گفت: آرى، گفتم: دل لازمست و گر نه براى اعضاء یقینى نباشد گفت: آرى گفتم، خداى تبارک و تعالى که اعضاء ترا بدون امامى که صحیح را تشخیص دهد و تردید را یقین کند وانگذاشته، این همه مخلوق را در سرگردانى و تردید و اختلاف واگذارد و براى ایشان امامى که در تردید و سرگردانى خود به او رجوع کنند قرار نداده؟! در صورتى که‏ براى اعضاء تو امامى قرار داده که حیرت و تردیدت را باو ارجاع دهى؟ او ساکت شد و بمن جوابى نداد …حضرت صادق (ع) خندید و فرمود این[…]

  در درس قبل بیان شد که راه شناخت سعادت تنها از طریق «امام» میسر است. اوست که در میان معرکه آراء و در زمان فزونی جاه طلبان پر مدعا – که هر کدام به دنبال منافع خویش گروهی از افراد بشر را به قهقرا برده، ظلمت شقاوت را به ایشان نور هدایت می نمایانند – مسیر حقیقی کمال را به بشریت ارائه می کند و آنها را از پرتو پرفروغ سعادت بهرمند می سازد و در حقیقت قبل از تحقق هدایت تکوینی به هدایت تشریعی آنها اقدام می نماید. بنابراین اولین دلیل بر ضرورت امام «هدایت تشریعی امام» است. این امر از اهمیت فوق العاده ای در جامعه مسلمین امروزی برخوردار است. امروز در بین ما مسلمانها – که جمعیت بسیاری در این کره خاکی یافته ایم – کدام حق می گوییم؟ روش و سیره کدام یک از فرقه های ما صحیح است؟ نحوه عبادات کدام یک از مذاهب ما مقبول درگاه الهی است؟ اعتقادات کدام یک از گرایش های اسلامی، اعتقاداتی صحیح و مطابق با واقعیت است؟ آیا برای حل این همه اختلاف نباید پس از پیامبر اکرم مرجعی برای رفع اختلاف وجود داشته باشد؟ شرایط دشوار زندگى پیامبر اسلام مانند چند سال محصور بودن در شعب ابیطالب و ده سال جنگ با دشمنان اسلام، اجازه نمى‌داد که همه احکام و قوانین اسلام را براى عموم مردم، بیان کند و همان اندازه هم که اصحاب فرا مى‌گرفتند ضمانتى براى محفوظ ماندن نداشت. حتى کیفیت وضو گرفتن آن حضرت که سالها در مرئى و منظر مردم بود مورد اختلاف، واقع شد. در جایى که احکام چنین عملى در معرض اختلاف باشد – عملى که روزانه مورد حاجت همه مسلمانان بوده و هست و انگیزه چندانى براى تغییر و تحریف عمدى ندارد – خطر اشتباه در نقل و تحریفات عمدى در مورد احکام دقیق و پیچیده و اعتقادات اصیل اسلامی به ویژه احکام و اعتقاداتی که با هوسهاى افراد و منافع گروهها برخورد مى‌کند به مراتب بیشتر خواهد بود. اکنون شاید بهتر بتوانیم مراد امام صادق را در این روایت دریابیم که فرمود: «خداوند زمین را وا نمی گذارد مگر اینکه عالم [و امامی] در آن وجود داشته باشد که فزونی و کاستی را بشناسد به گونه ای که اگر مومنان چیزی [بر دین] افزودند آن را رد نماید و اگر چیزی [از دین] کاستند آن را برای ایشان کامل نماید و اگر اینگونه نبود امر دین بر مسلمین مشتبه می شد و حق از باطل جدا نمی گردید» (بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۲۱)

  آیا کسی که بار وظیفه هدایت تکوینی و هدایت تشریعی را به دوش می کشد می تواند عالم نباشد؟ آیا بدون علم و دانش می توان راه حق را برای دیگران بازشناساند و بدین سان برای ایشان «ارائه طریق» نمود؟ آیا فردی جاهل شایستگی حرکت دادن بندگان الهی در مسیر سعادت و کمال را دارد و می توان برای تک تک آنها «ایصال به مطلوب» را فراهم آورد؟ با کمی دقت می توان به روشنی پاسخ سوال های پیش گفته را دریافت؛ به روشنی نمایان است که هدایت گری و جهل با یکدیگر جمع نمی شوند چگونه می توان جاهلی را که خود علمی به راه سعادت ندارد «راهنما» محسوب نمود و چگونه می توان بی بهره از نور علم را که خود در گرداب جهل قوطه ور است «همراه در راه» محسوب کرد؟ آیا برای یافتن یک آدرس ممکن است به سراغ شخصی رویم که هیچ شناختی از شهر ندارد؟! آیا برای انتخاب همراه در مسیری سخت و طاقت فرسا ممکن است به دنبال فردی رویم که بهره ای از دانش نداشته خود نیازمندی به فردی دیگر است تا او را از ظلمتکده جهل بیرون آورد؟ بنابراین عقل انسان به روشنی به این مطلب دلالت می نماید که «هادیان به هدایت تشریعی و تکوینی بدون تردید بهره مند از مراتب علم و دانش هستند» بنابراین همانطور که ویژگی هدایت تشریعی و تکوینی امام ریشه در آیات قرآن کریم دارد، علم امام نیز – از آن جهت که لازمه امر هدایت گری است – ریشه در قرآن کریم دارد. به دیگر سخن آیاتی که «هدایت تکوینی» امام را از ویژگی های امام محسوب می کردند – که در دروس قبلی از آنها سخن به میان آمد – بر «عالم بودن» امام نیز دلالت دارند. علاوه بر این می توان برخی دیگر از آیات قرآن کریم را شاهدی بر «علم امام» محسوب نمود که در درس های بعدی به بعضی از آنها اشاره می شود.

  یکی از شئونات و ویژگی های انبیای الهی «علم» است به همین روی است که در آیات متعددی از قرآن کریم یکی از وظایف آنها «تعلیم» و آموزش علم به پیروانشان دانسته شده است. هنگامی که ابراهیم خانه کعبه را بنا کرد دست به دعا بلند نمود و عرض کرد: «پروردگارا در میان مردمان این قوم پیامبری را از ایشان مبعوث کن که آیات تو را بر آنها تلاوت کند و به ایشان کتاب و حکمت را آموزش دهد و آنان را پاکیزه گرداند» (بقره: ۱۲۹) بدون شک هیچ پیامبری بدون بهره مندی از علم و آگاهی نمی تواند به نبوت بپردازد زیرا وظیفه او بشارت دادن و ترساندن است و این دو بدون علم و آگاهی حاصل نمی شوند. قرآن کریم می فرماید: « خدا پیامبرانى را مژده دهنده و بیم رسان برانگیخت، و با آنان به درستى و راستى کتاب را نازل کرد، تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند، حکم و قضاوت کنند» در این آیه بشارت، انذار و حکم و قضاوت از وظایف پیامبران محسوب شده است و به روشنی پیداست که بدون علم و آگاهی هیچ یک از این سه امر ممکن نخواهد بود. حال با یک سوال به محضر آیه ابتلاء (بقره: ۱۲۴) مشرف می شویم و یک بار دیگر از خرمن اسرار عمیق این آیه خوشه می چینیم و می پرسیم: «آیا وقتی پیامبران بهره مند از علم آگاهی هستند می توان امامان را فاقد علم و آگاهی محسوب نمود؟» با توجه به مباحثی که در درس های قبلی در ضمن آیه ابتلا بیان نمودیم به روشنی می توان پاسخ این سوال را یافت؛ پاسخ منفی است و امام به حکم این آیه حتما صاحب علم و دانش است. توضیخ اینکه بر اساس این آیه مقام امامت برتر از مقام نبوت است چرا که امامت پس از پیروزی ابراهیم علیه السلام در آزمایشات سختی الهی و در سنی پیری به او ارزانی شد بنابراین اگر مقام نبوت مقام افراد صاحب علم و دانش است مقام امامت – که به حکم آیه ابتلاء برتر از مقام نبوت است – به طریق اولی صاحب علم و دانش خواهد بود. تا بدین جا ریشه علم امام در دو آموزه قرآنی قرار گرفت: اولا بر اساس درس قبل علم امام لازمه وظیفه خطیر«هدایت تکوینی» است که در آیه ۷۳ انبیاء از آن بحث شد و ثانیا بر اساس این درس علم امام لازمه «برتری مقام امامت بر مقام نبوت است» که در آیه ابتلاء سخن از آن به میان آمد. در درس بعد ریشه دیگری برای علم امام در قرآن کریم مطرح خواهیم نمود.

  یکی از راههای تحصیل علم برای انبیاء «وحی» است. ایشان از طریق وحی که نوع ارتباطی خاصی با عالم الوهیت است به بسیاری از حقایق عالم می شوند. در سوره مبارکه هود پس از اینکه داستان برخی از انبیاء برای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل می شود می فرماید: «اینها از خبرهاى غیبى است که آن را به تو وحى مى‏کنیم، نه تو پیش از این عالم به آنها بودی و نه قوم تو پس [در ابلاغ پیام ما] شکیبایى ورز یقیناً فرجام [نیک‏] براى پرهیزکارن است.» (هود: ۴۹) پیشتر در توضیح آیه ۷۳ انبیاء به این نکته دست یافتیم که هر چند امام وحی اختصاصی به انبیاء را – که از آن به وحی تشریعی یاد نمودیم – ندارد، اما وحی دیگری به او می شود به نام وحی تسدیدی که به مراتب برتر از وحی فرو آمده بر انبیاء است. به همین روی آیه ۷۳ انبیاء می فرماید: «و آنان را امامانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت مى‏کردند، و انجام دادن کارهاى نیک و برپا داشتن نماز و پرداخت زکات را به آنان وحى کردیم، و آنان فقط پرستش کنندگان ما بودند» حال که وحی تشریعی به انبیاء موجب عالم شدن ایشان می گردد، وحی تسدیدی به امام نیز موجب عالم شدن او خواهد بود چرا که – چنانچه در درس های قبل گذشت – وحی تسدیدی به امام مرتبه عالی تری از ارتباط با عالم غیب است و هنگامی که وحی تشریعی می تواند موجبات عالم شدن را فراهم آورد وحی تسدیدی به طریق اولی چنین خواهد نمود. تا بدین جا «علم امام» سه ریشه مستحکم در قرآن کریم یافت؛ ابتدا «هدایت تکوینی»، پس از آن «برتری امامت بر نبوت» و در نهایت «وحی تسدیدی» هر یک از این سه عنصر قرآنی مراتبی از علم را برای امام ثابت می نمایند.

    در درس های قبلی گذشت که امام در مقامی برتر از مقام انبیاء قرار گرفته است و وظیفه خطیر هدایت تشریعی و حفاظت از کیان دین و شریعت و تبیین احکام الهى و نیز هدایت تکوینی و اصلاح امر مردم را بر عهده دارد و علاوه بر این از حقیقت «وحی تسدیدی» نیز بهره مند است. این همه اقتضا مى‏کند که علم و آگاهى او از دین کامل و بى نقص بوده و در هیچ مسأله‏اى نیازمند به هدایت و تعلیم دیگران نباشد. در غیر این صورت نقش هدایتگرى مطلق امام محل تردید قرار خواهد گرفت. به این جهت در ذیل برخى روایات حدیث ثقلین از اعلمیت عترت سخن به میان آمده، گفته شده: «هرگز بر آنان پیشى نگیرید که به هلاکت افتید و به ایشان تعلیم ندهید که آنان از شما داناترند» (کافى ج ۱، ص ۲۹۴) در این درس از بین روایات متعددی که در خصوص علم امام وارد شده است مواردی را از نظر می گذرانیم؛ امام علی علیه السلام: «کجایند کسانى که پنداشتند آنان راسخان در علم قرآنند؟ به دروغ و ستمى که بر ما مى‏رانند. خدا ما را بالا برده و آنان را فرو گذاشته، به ما عطا کرده و آنان را محروم داشته، ما را در حوزه‏ى عنایت خود درآورده و آنان را بیرون رانده راه هدایت را با راهنمایى ما مى‏پویند و روشنى دلهاى کور را از ما مى‏جویند» (نهج البلاغه خطبه ۱۴۴) «ما درخت نبوت و فرودگاه رسالت و محل آمد و شد فرشتگان و معدن‏هاى دانش و سرچشمه‏هاى حکمتیم» (نهج البلاغه خ ۱۰۹) «خاندان پیامبر، دانش را زنده کننده‏اند و نادانى را میراننده، بردباریشان شما را از دانش آنان خبر دهد و برون آنان از نهان و خاموش بودنشان از حکمت بیان، نه با حق ستیزند و نه در آن خلاف ورزند ستون‏هاى دینند و پناهگاه‏ها که مردمان را نگاه مى‏دارند» (نهج البلاغه خ ۲۳۹) امام باقر علیه السلام: «ما گنجینه بان علم خداوند و ترجمان وحى اوییم» (کافى ج ۱، ص ۱۹۲) امام صادق علیه السلام: «ما سرپرستان امر، نگهبانان علم و ظرف وحى خداییم» (پیشین) «خداوند ما را براى خود خواسته و برگزیدگان خلق و امینان بر وحى و نگهبانان در زمین و جایگاه سر و ظرف علم خود قرار داده است» (بصائر الدرجات ص ۸۲، ح ۷) «ما وارثان پیامبران و وارثان کتاب خدا و بندگان برگزیده اوییم» (پیشین ص ۵۳۴، ح ۳۳) و بالاخره به گفته‏ى امام على علیه السلام سیلاب دانش از آنان سرازیر بوده و هیچ طایر بلند پروازى به بلنداى قله‏ى علم و کمال آنان نتواند برسد. (نهج البلاغه، خطبه۳) وجود چنین روایاتی در منابع شیعی موجب شده است تا برخی اندیشمندان اهل سنت شیعه را در خصوص «علم امام» اهل غلو محسوب نمایند؛ در درس آینده در خصوص رابطه «علم گسترده امام» و «غلو» بیشتر سخن خواهیم گفت.

در درس های گذشته مسائل مهمی را در خصوص امامت از جمله برتری امامت بر نبوت، عصمت امام، هدایت گری امام، ضرورت وجود امام، علم امام و … مورد بحث قرار دادیم. در درسهای بعدی مساله دیگری از این مسائل را مطرح خواهیم کرد، مساله ای که اگر از سایر شئون امامت اهمیت بیشتری نداشته باشد، دست کم برابر با آنها بوده و دقت در آن ما را در شناخت دقیق «امامت در اندیشه شیعه» یاری می رساند. این مساله مهم همان «ولایت تکوینی» امام است؛ مساله ای که لازم است آن را از مسائل قبلی بیشتر تفصیل دهیم و راه نسبتا طولانی را برای بررسی آن دنبال نمائیم. در این راه (الف) ابتدا ولایت تکوینی را تعریف نموده، (ب) پس از آن ریشه های قرآنی این مساله را بررسی می کنیم، (ج) سپس برخی از تجلیات ولایت تکوینی در حیات امامان شیعه را نظاره کرده و (د) در نهایت برخی از نتایج این اصل را بررسی می نمائیم. بنابراین راه نسبتا طولانی در پیش داریم؛ امید است خوانندگان محترم با صبر و حوصله در این درسها همراهی نمایند تا بتوانیم در نهایت به «نتایج مهم ولایت تکوینی» بپردازیم. خوبست در انتهای این درس به مناسبت «ولایت تشریعی» را نیز تعریف نمائیم و در درس آینده به معنای «ولایت تکوینی» بپردازیم. ولایت تشریعی، همان حاکمیت و سرپرستى قانونى و الهى است مانند ولایت پدر و جد، بر طفل صغیر در مقیاسی محدود و مانند ولایت حاکم اسلامى بر تمام مسائل مربوط به «حکومت» و «اداره کشور اسلامى» در مقیاسی گسترده تر. (ر.ک: یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص ۲۹۳) بالاترین مرتبه این ولایت برای پیامبر خدا ثابت است که در آیه ۶ سوره احزاب به آن اشاره شده است؛ «النَّبِیُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، پیامبر به تصرف در تمام کارهاى‏ مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» و نسبت به ایشان اولویت دارد.  

مقصود از ولایت تکوینى این است که فردى بر اثر پیمودن راه‏ بندگى آن چنان کمال و قرب معنوى پیدا کند که به فرمان و اذن الهى بتواند در جهان و انسان تصرف کند. (شیعه شناسی، ج ۲، ص ۱۲۲) بنابراین صاحب ولایت تکوینى کسی است که بتواند به فرمان و اذن خداوند در جهان آفرینش و تکوین تصرف کند و بر خلاف عادت و جریان طبیعى عالم اسباب، حوادثى را به وجود آورد، مثلًا بیمار غیر قابل علاجى را به اذن خدا با نفوذ و سلطه‏اى که خداوند در اختیار او گذارده است شفا دهد، و یا مردگان را زنده کند، و کارهاى دیگرى از این قبیل، و هر گونه تصرف معنوى غیر عادى در نفوس و اجسام انسانها، و جهان طبیعت داخل در این نوع است. (ر.ک: یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص ۲۹۳) بنابراین مهمترین ویژگی های صاحب ولایت تکوینی بدین شرح است: اولا قدرتی خارق العاده برای تصرف در جهان دارد؛ ثانیا این قدرت او مستقل از خدا نیست بلکه به اذن خداست و در حقیقت خداوند او را چنین توانمند ساخته است و ثالثا این قدرت را در سایه بندگی خدا و قرب و نزدیکی به ذات مقدس الهی به دست آورده است یعنی رابطه مستقیمی بین «عبادت» و «رسیدن به این قدرت» وجود دارد. دو ویژگی اول (انجام فعل خارق العاده و اذن الهی) به وضوح در قرآن کریم ملاحظه می شود و ویژگی سوم نیز از روایات شیعه و سنی قابل استفاده است، در درس های بعدی به تبیین این ویژگی ها از قرآن خواهیم پرداخت.  

آیا قرآن کریم «ولایت تکوینی» را به رسمیت می شناسد؟ آیا در قرآن، از بندگان مخلص پروردگار، کسانی که اموری خارق العاده را به اذن او انجام دهند وجود دارند؟ پاسخ به این سوال مثبت است و بهتر است برای تفصیل آن این درس و درسهای بعدی تشریح گردد. عیسی علیه السلام در قرآن بدون شک دارای ولایت تکوینی است؛ او خود اینچنین می گوید: «من براى شما از گل چون شکل پرنده خلق می کنم، آن گاه در آن مى‏دمم، و به اذن الهى پرنده مى‏شود و به اذن خدا کور مادر زاد و پیس را بهبود مى‏بخشم و مردگان را زنده مى‏کنم. و به شما از آنچه مى‏خورید و آنچه در خانه‏هاى خود ذخیره مى‏کنید، خبر مى‏دهم» (آل عمران: ۴۹) در این آیه شریفه اولا عیسی امری خارق العاده انجام داده است تا جائی که خلق کردن را به خویشتن نسبت می دهد و می گوید «أَخْلُقُ لَکُم» و ثانیا این امر خارق العاده را مستقل از خدا انجام نداده بلکه به اذن او چنین کرده به همین جهت دو مرتبه می گوید: «بِإِذْنِ اللَّه». جالب است که در آیه دیگری آنچه عیسی از زبان خود نقل کرده است از زبان خدا نیز نقل شده و گوئی مهر تائیدی بر ولایت تکوینی او زده شده است؛ آنجا که خداوند متعال می فرماید: «[به یاد آور] آنگاه که به اذن من از گل، مانند شکل پرنده خلق می کردی، سپس در آن مى‏ دمیدى، آن گاه به اذن من پرنده‏اى مى‏ شد و کور مادرزاد و پیس را به اذن من شفا مى‏دادى. و آن گاه که مردگان را به اذن من [زنده از گور] بیرون مى‏آوردى» (مائده: ۱۰) در این آیه نیز خداوند خبر از خلق کردن عیسی (اِذْ تَخْلُق) با اراده و اذن الهی (بِإِذْنی) می دهد و این امر چیزی جز همان «ولایت تکوینی» نیست. بنابراین بدون شک عیسی در منطق قرآن کریم صاحب ولایت تکوینی است.  

در درس گذشته در خصوص ولایت تکوینی عیسی علیه السلام سخن گفتیم در این درس با ولایت تکوینی دو تن دیگر از انبیاء آشنا می شویم: الف. خداوند متعال از قول حضرت یوسف علیه السلام خطاب به برادرانش نقل مى‏کند: «بروید و پیراهنم را بر چهره پدرم بیفکنید تا او نعمت بینایى خود را بازیابد». (یوسف: ۹۳) در ادامه آیه دیگر مى‏فرماید: «هنگامى که مژده رسان آمد و پیراهن یوسف را بر صورت وى افکند، او بینایى خود را باز یافت». (یوسف: ۹۶) از این آیات استفاده مى‏شود یوسف علیه السلام دارای ولایت تکوینی بوده است زیرا اراده و خواست و قدرت روحى حضرت یوسف علیه السلام در بازگردانیدن بینایى پدر خویش، مؤثّر بوده است. ۲- از برخی آیات برای موسی علیه السلام نیز ولایت تکوینی استفاده می شود. خداوند می فرماید «به یاد آر هنگامى را که موسى براى قوم خود آب طلبید ما به او دستور دادیم عصاى خود را بر سنگى زند، ناگهان دوازده چشمه از آن بیرون آمد همه بنى اسرائیل آبشخور خود را دانستند». ظاهر این آیه این است که خداوند متعال به موسی ولایت تکوینی داد تا بتواند با ضربه عصایش چنین امر خارق العاده ای را انجام دهد، زیرا می فرماید: «اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَت» (و این فاء تفریع می تواند نشانه خوبی بر اثر داشتن ضربه موسی باشد) علاوه بر این همه می دانیم که معجزات دیگری نظیر شکافتن دریا، تبدیل شدن عصا به اژدها و … نیز از موسای کلیم به اذن پروردگار رخ داده است. (ر.ک: نمل: ۱۰ و شعراء: ۶۳ و …)  

بحث مفصلی که در خصوص ولایت تکوینی امام دنبال نمودیم می تواند ما را به نتایجی مهمی که از اعتقادات راسخ شیعیان است رهنمون سازد، اولین نتیجه ای که می توان از مساله ولایت تکوینی استخراج کرد مساله «شفاعت» است. شفاعت یعنی «واسطه شدن یک مخلوق، میان خداوند و مخلوق دیگر، در رساندن خیر یا دفع شر، خواه در دنیا و خواه در آخرت» (سید مرتضی، رسائل، ج۲، ص۲۷۳) در اصل اینکه برخی مخلوقات الهی مانند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آخرت بندگان خدا را شفاعت می کنند هیچ مسلمانی – خواه شیعه و یا سنی – تردید ندارد. زیرا به تصریح قرآن عده ای در قیامت اجازه شفاعت کردن دارند آنجا که می فرماید: «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَهُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ، در روز قیامت هیچ شفاعتی نفع نمی بخشد مگر شفاعت کسانی که خدای رحمن به آنها اذن دهد» (طه: ۱۰۹) به همین جهت است که حدیث معروف نبوی در مسجد النبی هنوز هم با وجود استقرار تفکر وهابیت در آن سامان زیبنده دیوار مسجد است که فرمودند: «اُعطیتُ الشفاعه، فادّخرتُها لاهل الکبائر من أُمّتی؛ شفاعت به من ارزانی شده است و آن را برای گنهکاران امت خود نگاه داشته‌ام» (مسند احمد: ج ۱، ص ۳۰۱ و سنن نسائی ج ۱، ص ۲۰۹) صرف نظر از تبیین شرایط شفاعت کننده و شفاعت شونده – که در بسیاری از کتب از آنها سخن گفته شده است – آنچه مد نظر ماست تبیین رابطه «شفاعت» و «ولایت تکوینی» است. از این منظر باید گفت: ناگفته پیدا است که شفاعت در عرصه محشر «امری خارق العاده است که به اذن الهی توسط برخی بندگان او محقق می شود» بنابراین بدون شک شفاعت یکی از تجلیات روشن ولایت تکوینی اولیاء الله است.  

در اعتقاد اصیل شیعه، چهارده معصوم علیهم السلام در قیامت واجد مقام شفاعت بوده و در زمره کسانی هستند که به آنها اذن شفاعت داده شده است. در حدیث مفصلی در خصوص مقام شفاعت حضرت زهرا سلام الله علیها از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم: «چون روز قیامت شود دخترم فاطمه بر ناقه‏اى از ناقه‏هاى بهشت بمحشر رو کند … و بر سمت راستش هفتاد هزار فرشته باشد و بر چپش هفتاد هزار فرشته و جبرئیل مهار آن ناقه را گرفته و به بانگ بلند فریاد کشد «دیده بر هم نهید تا فاطمه دختر محمد بگذرد» در آن روز پیغمبر و رسول و صدیق و شهیدى نماند جز آنکه همه دیده بر هم نهند تا فاطمه بگذرد و خود را برابر عرش پروردگارش جل جلاله رساند … بناگاه از طرف خداى جل جلاله در رسد که اى حبیبم و زاده حبیبم از من بخواه تا عطا شوى و شفاعت کن تا پذیرفته گردد … میگوید معبودم! سیدم! ذریه و شیعیان و شیعیان ذریه‏ام و دوستانم و دوستان ذریه‏ام را دریاب؛ از طرف خداى جل جلاله ندا رسد: «کجایند ذریه فاطمه و شیعیان و دوستان او و دوستان ذرارى او» و آنان در میان فرشتگان رحمت پیش آیند و فاطمه رهبر آنها گردد تا آنها را وارد بهشت کنند.» (بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۲۱۹) آری تنها با پذیرش ولایت تکوینی این انوار مقدس است که می توان حقیقت تاثیر گذاری آنها در صحنه محشر و نیز مقام بلند شفاعت ایشان را درک نمود.

گاهی بر سر زبانها این اشکال را می شنویم: آیا شفاعت کنندگان از خدا مهربان تر هستند! این چگونه ممکن است؟ آیا خدا خود نمی توانست ما را به بهشت ببرد و اساسا چه نیازی به وساطت شفاعت کنندگان وجود دارد؟ به نظر می رسد با تصور دقیق ولایت تکوینی و اینکه شفاعت جلوه ای از ولایت تکوینی است جائی برای این قبیل اشکالات باقی نمی ماند. مقصود این است که اگر شفاعت جلوه ولایت تکوینی باشد آنگاه هرگز نمی توان آن را مستقل از خداوند متعال تصور نمود زیرا چنانچه گذشت تاثیر گذاری ولی تکوینی از ابتدا تا انتها به اذن خداوند متعال است و اگر آنی آن ذات مقدس اراده کند نه ولی تکوینی باقی می ماند و نه اثر او. روشن است که شفاعت از منظر ولایت تکوینی هیچ استقلالی از خداوند متعال ندارد؛ رحمت و عطوفتی که در شفاعت دیده می شود همان رحمت و عطوفت خداست که به خواست او در «ولی تکوینی» به منصه ظهور رسیده است. آری او می تواند بدون وساطت ولی خود ببخشد و گنهکاران را به بهشت ببرد اما باید توجه نمود وقتی شفاعت جلوه ولایت تکوینی شد در واقع همان خداست که می بخشد و همان خداست که ترحم می کند و هموست که رحمت خود را بر سر عالمیان می گستارند. آری شفاعت جلوه رحمت الهی در وجود اولیای اوست و هیچ استقلالی از خداوند متعال ندارد. اینک می توان این آیه از قرآن کریم را بهتر درک نمود که می فرماید: «قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَهُ جَمیعاً لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُون‏، بگو تمام شفاعت از آن خداست، سلطنت آسمانها و زمین تنها از آن اوست و تنها به سوی او باز می گردید.» (زمر: ۴۴) از آن جهت که شفاعت ولی خدا همان فعل خدا است بنابراین تمام مراتب شفاعت به دست هر شفیعی که محقق شود همه از ناحیه خداوند متعال است.  

در نظر عده‌ای، اعتقاد به شفاعت موجب جرأت بر گناه در افراد شده و روح سرکشی را در گناه‌کاران و مجرمان زنده می‌کند؛ لذا اعتقاد به آن، با روح شریعت اسلامی و سایر شرایع سازگاری ندارد! به نظر می رسد ریشه این اشکال – مانند اشکالی که در درس قبل به آن پرداختیم – در «مستقل انگاشتن شفاعت از خدا» است؛ گویا گمان شده است که اگر خدا نبخشد عیبی نیست شفیعان خواهند بخشید! چنین تصوری کاملا غلط و بسیار دور از حقیقت شفاعت است زیرا وقتی شفاعت را جلوه ای از «ولایت تکوینی» شفیع تصور نمودیم آنگاه اراده شفیع استقلالی از اراده خدا نخواهد داشت زیرا ولی تکوینی از آن جهت که دارای مقامات ویژه بندگی و عبودیت خداست – همان مقاماتی که او را به مرتبه ولایت تکوینی رسانده است – هرگز از اراده الهی تخلف نمی کند و دقیقا آن چیزی را می خواهد که خداوند متعال به آن راضی است. حال می توان شفاعت را تشبیه به توبه نمود و گفت: همانطور که وعده توبه موجب جرات بر گناه نیست، وعده شفاعت نیز چنین است و گنهکار را جری نمی کند زیرا این هر دو جلوه رحمت الهی هستند که بر بندگان گنه کار خویش فرود می آورد با این تفاوت که در عرصه شفاعت صلاح را در این دیده است که این رحمت گسترده را به وساطت بنده خالصی از بندگانش بر سر شخص فرود آورد. حال می توان آیه ای را که پیشتر نیز به آن اشاره شد بهتر درک کرد که خداوند متعال می فرماید: «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَهُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ، در روز قیامت هیچ شفاعتی نفع نمی بخشد مگر شفاعت کسانی که خدای رحمن به آنها اذن دهد» (طه: ۱۰۹) آری در آن روز تنها کسانی اذن شفاعت دارند و اثر گذارند که خداوند متعال با صفت «رحمانیت» خویش و با گستراندن رحمت بی مثال خود به آنها اذن در شفاعت و تاثیر گذاری دهد.