نکاتی پیرامون گناهان کبیره
در این مطلب سعی بر آن داریم پیرامون گناه کبیره مطالبی را محضر شما خواننده گرامی در چند نکته تقدیم داریم.
۱ـ گناه به معنی خلاف است و در اسلام هر کاری که بر خلاف فرمان خدا باشد،
گناه است، مخالفت امر خدا، هر اندازه کوچک باشد، چون در پیشگاه عظمت الهی
واقع می شود، بزرگ است. صغیر شمردن شدن آن ها نسبت به گناهان دیگری است که
کبیره دانسته شده اند. از این منظر که گناه نافرمانی حق تعالی است، نمی
توان هیچ گناهی را کوچک شمرد، چه این که کوچک شمردن گناه، از گناهان کبیره
است (که در صورت عدم توبه) بخشیده نمی شود.(۱)
از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که «به کوچکی گناه منگرید، بلکه به بزرگی کسی بنگرید که نسبت به او گستاخی کرده اید».(۲)
۲ـ علمای اسلام با استفاده از آیات و روایات، گناهان را در مقایسه با خود
آن ها و آثار و نتایج آن، به دو دسته صغیره و کبیره تقسیم کرده اند. این که
ملاک و معیار در شناخت گناه صغیره از کبیره چیست، میان علما اختلاف نظر
وجود دارد. امور زیر را به عنوان ملاک گناه کبیره ذکر کرده اند:
الف) هر گناهی که در قرآن بر آن وعده عذاب داده شده است.
ب) هر گناهی که در اسلام برای آن «حدّ» تعیین شده است، مثل شرابخواری، زنا و … .
پ) هر گناهی که بیانگر بی اعتنایی و بی حرمتی به دین و مقدّسات دینی است.
ت) هر گناهی که از طرف شرع مقدّس، با شدت و تهدید از آن نهی شده باشد.
ث) هر گناهی که در قرآن یا سنّت پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) به کبیره بودن آن تصریح شده است.
آن ها و آثار و نتایج آن، به دو دسته صغیره و کبیره تقسیم کرده اند. این که
ملاک و معیار در شناخت گناه صغیره از کبیره چیست، میان علما اختلاف نظر
وجود دارد. امور زیر را به عنوان ملاک گناه کبیره ذکر کرده اند:
الف) هر گناهی که در قرآن بر آن وعده عذاب داده شده است.
ب) هر گناهی که در اسلام برای آن «حدّ» تعیین شده است، مثل شرابخواری، زنا و … .
پ) هر گناهی که بیانگر بی اعتنایی و بی حرمتی به دین و مقدّسات دینی است.
ت) هر گناهی که از طرف شرع مقدّس، با شدت و تهدید از آن نهی شده باشد.
ث) هر گناهی که در قرآن یا سنّت پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) به کبیره بودن آن تصریح شده است.
۳ـ در روایات، شمار گناهان کبیره متفاوت ذکر شده است. در بعضی روایات هفت گناه و در برخی نوزده گناه.
همین طور علمای اسلام آن را هفت و برخی ده و برخی بیست و بعضی سی و چهار و
بعضی چهل و برخی بیشتر ذکر کرده اند. از مجموعه روایات و کلمات بزرگان دین
می توان فهمید آن چه ذکر شده، به عنوان نمونه ها و مصادیقی از گناهان کبیره
است.
همین طور علمای اسلام آن را هفت و برخی ده و برخی بیست و بعضی سی و چهار و
بعضی چهل و برخی بیشتر ذکر کرده اند. از مجموعه روایات و کلمات بزرگان دین
می توان فهمید آن چه ذکر شده، به عنوان نمونه ها و مصادیقی از گناهان کبیره
است.
۴- امام خمینی گناهان زیر را به عنوان گناهان کبیره مطرح کرده است:
۱ـ نومیدی از رحمت خدا ۲ـ ایمنی از مکر الهی ۳ـ دروغ بستن به خدا و پیامبر
۴ـ قتل ۵ـ عاق پدر و مادر ۶ـ خوردن مال یتیم۷ـ نسبت زنا دادن ۸ـ فرار از
جنگ و جهاد ۹ـ قطع رحم ۱۰ـ سحر و جادو ۱۱ـ زنا ۱۲ـ لواط ۳ـ سرقت ۱۴ـ قسم
دروغ ۱۵ـ کتمان شهادت ۱۶ـ شهادت به ناحق دادن ۱۷ـ عهد شکستن ۱۸ـ بیش از ثلث
وصیت کردن ۱۹ـ شراب نوشیدن ۲۰ـ ربا خوردن ۲۱ـ برای کار حرام مزد گرفتن ۲۱ـ
قمار بازی ۲۲ـ خوردن گوشت مردار و خوک و خون و میته ۲۴ـ در وزن خیانت کردن
۲۵ـ هجرت به جایی که انجام وظیفه دینی ممکن نیست ۲۶ـ کمک به ظالم ۲۷ـ
اعتماد به ظالم ۲۸ـ حبس حقوق مردم ۲۹ـ دروغ ۳۰ـ تکبّر ۳۱ـ اسراف ۳۲ـ خیانت
به امانت ۳۳ـ غیبت ۳۴ـ سخن چینی ۳۵ـ سرگرمی به لهو و لعب ۳۶ـ سبک شمردن حج
۳۷ـ ترک نماز ۳۸ـ ندادن زکات ۳۹ـ اصرار بر گناهان کوچک.(۳)
۱ـ نومیدی از رحمت خدا ۲ـ ایمنی از مکر الهی ۳ـ دروغ بستن به خدا و پیامبر
۴ـ قتل ۵ـ عاق پدر و مادر ۶ـ خوردن مال یتیم۷ـ نسبت زنا دادن ۸ـ فرار از
جنگ و جهاد ۹ـ قطع رحم ۱۰ـ سحر و جادو ۱۱ـ زنا ۱۲ـ لواط ۳ـ سرقت ۱۴ـ قسم
دروغ ۱۵ـ کتمان شهادت ۱۶ـ شهادت به ناحق دادن ۱۷ـ عهد شکستن ۱۸ـ بیش از ثلث
وصیت کردن ۱۹ـ شراب نوشیدن ۲۰ـ ربا خوردن ۲۱ـ برای کار حرام مزد گرفتن ۲۱ـ
قمار بازی ۲۲ـ خوردن گوشت مردار و خوک و خون و میته ۲۴ـ در وزن خیانت کردن
۲۵ـ هجرت به جایی که انجام وظیفه دینی ممکن نیست ۲۶ـ کمک به ظالم ۲۷ـ
اعتماد به ظالم ۲۸ـ حبس حقوق مردم ۲۹ـ دروغ ۳۰ـ تکبّر ۳۱ـ اسراف ۳۲ـ خیانت
به امانت ۳۳ـ غیبت ۳۴ـ سخن چینی ۳۵ـ سرگرمی به لهو و لعب ۳۶ـ سبک شمردن حج
۳۷ـ ترک نماز ۳۸ـ ندادن زکات ۳۹ـ اصرار بر گناهان کوچک.(۳)
۵- از آیاتی استفاده می شود همه گناهان صغیره و کبیره با توبه بخشیده می شود:
مثلاً می فرماید: بگو ای بندگان من که بر خود اسراف ستم و ستم کرده اید، از
رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد، زیرا او بسیار
آمرزنده و مهربان است».(۴)
آیه با کلمه «جمیعاً» تصریح دارد بر این که توبه عمومیت دارد و همه گناهان را شامل می شود.
در آیه دیگر آمده است: «هر کس از شما کار بدی از روی نادانی کند، سپس توبه و
اصلاح نماید، مشمول رحمت خدا می شود که خدا آمرزنده و مهربان است».(۵)
در این آیه هر گونه عمل سوء که تمام گناهان را فرا می گیرد، قابل توبه و بازگشت ذکر شده است.
در آیه دیگر همه مؤمنان را مخاطب قرار داده و می فرماید: «ای مؤمنان، همگی
به سوی خدا باز گردید تا رستگار شوید».(۶) واژه «جمیعاً» دلیل بر این است
که هر گناهکاری دعوت به توبه شده است. اگر توبه دارای شمول و عموم نباشد،
چنین دعوتی صحیح نیست.(۷) پس صغیره یا کبیره بودن گناه تأثیری در قبولی یا
عدم پذیرش توبه ندارد. ملاک، احراز شرایط توبه یعنی پشیمانی از گناه و عزم
بر ترک آن و تدارک و جبران حق الله و حق الناس می باشد.
مثلاً می فرماید: بگو ای بندگان من که بر خود اسراف ستم و ستم کرده اید، از
رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد، زیرا او بسیار
آمرزنده و مهربان است».(۴)
آیه با کلمه «جمیعاً» تصریح دارد بر این که توبه عمومیت دارد و همه گناهان را شامل می شود.
در آیه دیگر آمده است: «هر کس از شما کار بدی از روی نادانی کند، سپس توبه و
اصلاح نماید، مشمول رحمت خدا می شود که خدا آمرزنده و مهربان است».(۵)
در این آیه هر گونه عمل سوء که تمام گناهان را فرا می گیرد، قابل توبه و بازگشت ذکر شده است.
در آیه دیگر همه مؤمنان را مخاطب قرار داده و می فرماید: «ای مؤمنان، همگی
به سوی خدا باز گردید تا رستگار شوید».(۶) واژه «جمیعاً» دلیل بر این است
که هر گناهکاری دعوت به توبه شده است. اگر توبه دارای شمول و عموم نباشد،
چنین دعوتی صحیح نیست.(۷) پس صغیره یا کبیره بودن گناه تأثیری در قبولی یا
عدم پذیرش توبه ندارد. ملاک، احراز شرایط توبه یعنی پشیمانی از گناه و عزم
بر ترک آن و تدارک و جبران حق الله و حق الناس می باشد.
۶- امام على (علیه السلام) در گفتارى فرمود: گناهان بر سه گونه اند: گناه بخشودنى و گناه نابخشودنى و گناهى که براى صاحبش ، هم امید بخشش داریم و هم ترس از کیفر.
سپس فرمود: اما گناهى که بخشیده است ، گناه بنده اى است که خداوند او را در دنیا کیفر مى کند و در آخرت کیفر ندارد. در این صورت خداوند حکیم تر و بزرگوارتر از آن است که بنده اش را دو بار کیفر کند.
اما
گناهى که نابخشودنى است ، حق الناس است یعنى ظلم بندگان نسبت به همدیگر که
بدون رضایت مظلوم بخشیده نمى شود. و اما نوع سوم ، گناهى است که خداوند آن
را بر بنده اش پوشانده ، توبه را نصیب او نموده است ، و در نتیجه آن بنده
هم از گناهش هراسان است و هم امید به آمرزش پروردگارش دارد، ما نیز درباره
چنین بنده اى ، هم امیدواریم و هم ترسان . (۸)
۷- روایات متعددى از ائمّه اطهار (علیهم السلام) به ما رسیده که بیانگر تقسیم گناهان به کبیره و صغیره است ، ودر کتاب اصول کافی یک باب تحت عنوان” باب الکبائر” به این موضوع اختصاص یافته که داراى ۲۴ حدیث است .
در
روایت اوّل و دوّم این باب ، تصریح شده که گناهان کبیره ، گناهانى را
گویند که خداوند، دوزخ و آتش جهنم را بر آنها مقرر نموده است .
در بعضى
از این روایات (روایت سوم و هشتم )، هفت گناه به عنوان گناه کبیره ، و در
برخى از روایات (روایت ۲۴) نوزده گناه به عنوان گناهان کبیره ، شمرده شده
است .
گرچه هر گناه ، چون مخالفت فرمان خداى بزرگ است ، سنگین و بزرگ
است، ولى این موضوع منافات ندارد که بعضى از گناهان نسبت به خود و آثارى که
دارد، بزرگتر از برخى دیگر باشد، و به گناهان بزرگ و کوچک تقسیم گردد.
۸-گناهان کبیره در کلام امام صادق(علیه السلام)
حضرت
عبدالعظیم (ع) از امام جواد (ع) و او از حضرت رضا (ع) و او از امام موسى
بن جعفر (ع) نقل مى کند که : عمرو بن عبید بصرى (یکى از دانشمندان معروف
بصره) به حضور امام صادق (ع) آمد و پس از سلام و احوالپرسى ، در کنار آن
حضرت نشست و این آیه (۳۲ سوره نجم ) را خواند: « الذین یجتنبون کبائر
الاثم » ، « نیکوکاران کسانى هستند که از گناهان بزرگ دورى مى کنند » و
همین جا توقف کرد و دیگر دنبال آیه را نخواند. امام صادق (ع) به او فرمود:
چرا توقف کردى ؟ او عرض کرد: دوست دارم گناهان کبیره (بزرگ) را در کتاب
خدا قرآن کریم بدانم .
امام صادق (ع) ۱۸ گناه کبیره به ترتیب ذیل براى او شمرد :
- ۱٫ شرک به خدا : امام (ع) فرمود: اى عمرو ! بزرگترین
گناهان کبیره ، شریک قرار دادن براى خدا است ، چنانکه خداوند در سوره نساء
آیه ۴۸ مى فرماید: « ان الله لا یغفر ان یشرک به و یغفر مادون ذلک لمن یشاء
و من یشرک بالله فقد افترى اثما عظیما » ، « خداوند هرگز شرک را نمى بخشد و
پایین تر از آن ، هر کس را بخواهد (و شایستگى داشته باشد) مى بخشد و آن کس
که براى خدا شریکى قائل گردد ، گناه بزرگى مرتکب شده است » و نیز در سوره
مائده آیه ۷۲ مى فرماید : « انه من یشرک بالله فقد حرم الله علیه الجنه » ،
« بى گمان کسى که شریک براى خدا قرار دهد ، خداوند بهشت را بر او حرام
گرداند. »
- ۲٫ ناامیدى از رحمت خدا : خداوند در سوره یوسف آیه ۸۷
مى فرماید: « و لا تیاسوا من روح الله انه لاییاس من روح الله الا القوم
الکافرون » ، « و از رحمت خدا مأیوس نشوید که از رحمت خدا جز قوم کافر
مأیوس نمى شود. »
- ۳٫ امن از مکر خدا : خداوند در سوره اعراف آیه ۹۹مى
فرماید: « فلایأمن مکرالله الا القوم الخاسرون » ، « و از مکر و کیفر
پنهانى خدا جز زیانکاران ، خود را ایمن نمی دانند . »
- ۴٫ عقوق (و ناراضى بودن) پدر و مادر : چرا که خداوند
ناراضى کننده پدر و مادر را جبار و شقى نامیده و در سوره مریم آیه ۳۳ از
زبان حضرت عیسى (ع) مى فرماید که او گفت : « و برا بوالدتى و لم یجعلنى
جبارا شقیا» ، « و مرا خداوند، نسبت به مادرم نیکوکار قرار داد و جبار
(خودکام) و شقى (بدبخت) قرار نداد. »
- ۵٫ قتل نفس بدون حق : خداوند در سوره نساء آیه ۹۳ مى
فرماید: « و من یقتل مؤمنا متعمدا فجزاؤه جهنم خالدا فیها » ، « کسى که
مؤمنى را از روى عمد بکشد ، کیفر او خلود و ماندن همیشگى در دوزخ است .»
- ۶. نسبت ناروا دادن به زنان پاکدامن : خداوند در سوره
نور آیه ۲۳ مى فرماید: « ان الدین یرمون المحصنات الغافلات المؤمنات لعنوا
فى الدنیا و الاخره و لهم عذاب عظیم » ، « بى گمان آنان که نسبت زنا به
زنان شوهر دار و غافل (دور از ناپاکى دامن) و مؤمن مى دهند ، در دنیا و
آخرت لعنت شوند و آنان را عذابى بزرگ باشد. »
- ۷٫ خوردن مال یتیم : خداوند در سوره نساء آیه ۱۰ مى
فرماید: « ان الدین یأکلون اموال الیتامى ظلما انما یأکلون فى بطونهم نارا و
سیصلون سعیرا » ، « کسانى که اموال یتیمان را از روى ظلم و ستم مى خورند ،
تنها آتش مى خورند و بزودى در آتش سوزانى مى سوزند. »
- ۸٫ فرار از جنگ با دشمن : خداوند در سوره انفال آیه
۱۶ مى فرماید: « و من یولهم یومئذ دبره الا متحرفا لقتال او متحیزا الى فئه
فقد باء بغضب من الله » ، « و هرکس در آن هنگام (نبرد با کافران) به آن ها
پشت کند – مگر در صورتى که هدفش کناره گیرى از میدان براى حمله مجدد و یا
پیوستن به گروهى از مجاهدان بوده باشد – چنین کسى گرفتار غضب پروردگار
خواهد شد.
- ۹٫ رباخوارى : خداوند در سوره بقره آیه ۲۷۵ مى
فرماید: « الذین یأکلون الربا لایقومون الا کما یقوم الذین یتخبطه الشیطان
من المس » ، « آنان که ربا مى خورند ، برنخیزند مگر اینکه شیطان آنان را با
دست زدن دیوانه کرده باشد » و نیز در سوره بقره آیه ۲۷۹ مى فرماید: « فان
لم تفعلو فاذنوا بحرب من الله و رسوله » ، « و اگر ربا خوارى را ترک نکنید
پس بدانید که در حال جنگ با خدا و پیامبرش هستید. »
- ۱۰٫ زنـــا : خداوند در سوره فرقان آیه ۶۸مى فرماید: «
ولایزنون و من یفعل ذلک حق یلق اثاما » ، « بندگان خدا کسانى هستند که زنا
نکنند و هر کس چنین کند کیفر بیند. »
- ۱۱٫ سحر و جادو : خداوند در سوره بقره آیه ۱۰۲ مى
فرماید: « و لقد علموا لمن اشتراه ماله فى الاخره من خلاق » ، « مسلما مى
دانستند هر کسى خریدار این گونه متاع سحر باشد بهره اى در آخرت نخواهد
داشت. »
- ۱۲٫ سوگند دروغ عمدى : خداوند در سوره آل عمران آیه
۷۷ مى فرماید: « ان الذین یشترون بعهد الله و ایمانهم ثمنا قلیلا اولئک لا
خلاق لهم فى الاخره و لا یکلمهم الله و لا ینظر الیهم یوم القیامه و لا
یزکیهم و لهم عذاب الیم » ، « کسانى که پیمان الهى و سوگندهاى خود را (بنام
مقدس او) با بهاى کمى معامله مى کنند ، بهره اى در آخرت نخواهند داشت و
خداوند با آنها سخن نمى گوید و به آنان در قیامت نمى نگرد و آنها را از
گناه پاک نمى کند و عذاب دردناکى براى آنها است . »
- ۱۳٫ خیـــانت : خداوند در سوره آل عمران آیه ۱۶۱ مى
فرماید: « و من یغلل یات بما غل یوم القیامه ثم توقى کل نفس ما کسب و هم
لایظلمون » ، « هر کس خیانت کند در روز رستاخیز آنچه را در آن خیانت کرده ،
با خود به صحنه محشر مى آورد ، سپس به هر کس آنچه تحصیل کرده داده مى شود و
به آنها ستم نخواهد شد. »
- ۱۴٫ منع و ندادن زکات واجب : خداوند در سوره توبه آیه
۳۵ مى فرماید: « یوم یحمى علیها فى نار جهنم فتکوى بها جبارههم و جنوبهم و
ظهورهم » ، « در روز قیامت آنها (زکات ندادگان) را در آتش جهنم گرم و
سوزان وارد کرده و با آن صورتها و پهلوها و پشتهایشان داغ مى کنند . »
- ۱۵٫ گواهى ناحق و کتمان شهادت : خداوند در سوره بقره
آیه ۲۸۳ مى فرماید : « و لا تکتموا الشهاده و من یکتمها فانه اثم قلبه و
الله بما تعملون علیم » ، « و گواهى (به حق) را کتمان نکنید و هر کس آن را
کتمان کند ، قلبش گناهکار است و خداوند به آن چه انجام مى دهید دانا است . »
- ۱۶٫ شرابخوارى : خداوند در سوره مائده آیه ۹۰ ،
شرابخوارى را در ردیف بت پرستى قرار داده است و مى فرماید: « انما الخمر و
المیسر و الانصاب والازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون » ، «
بى گمان شراب و قمار و بتها و ازلام (که یکنوع بخت آزمایى بوده) پلیدند و
از عمل شیطانند ، از آنها دورى کنید تا رستگار شوید. »
- ۱۷٫ ترک عمدى نماز : پیامبر (ص) فرمود: « من ترک
الصلوه متعمدا فقد برى من ذمه الله و ذمه رسوله » ، « کسى که عمداً نماز را
ترک کند ، از تعهد و بیعت با خدا و رسولش ، بیرون رفته است . »
- ۱۸٫ پیمان شکنى و قطع رحم : خداوند در سوره مؤمن آیه
۵۲ مى فرماید: « یوم لا ینفع الظالمین معذرتهم و لهم اللعنه و لهم سوء
الدار » ، « روز قیامت روزى است که عذر خواهى ستمکاران سود ندهد و آنان را
لعنت باشد و براى آنهاست سراى بد آخرت » . باید توجه نمود که ظالمان در آیه
مذکور شامل پیمان شکنان و قطع کنندگان رحم خواهد شد چرا که کلمه ظلم
عمومیت دارد و امام صادق (ع) در این حدیث ، این آیه را در مورد پیمان شکنى و
قطع رحم که دو مصداق ظلم است بیان نموده است .
عمرو بن عبید پس از شنیدن این
مطالب در حالى که سخت تحت تأثیر قرار گرفته بود و بلند بلند گریه مى کرد،
از حضور امام صادق (ع) بیرون آمده و مى گفت : « هلک من قال برایه و نازعکم
فى الفضل و العلم » ، « به هلاکت رسید آنکس که از رأى خود پیروى کرد و با
شما امامان در فضائل و علم ، ستیز و دشمنى نمود . »
۹-جهت آگاهی بیشتر به کتاب «گناه شناسی» اثر استاد محسن قرائتی که توسط آقای
محمد محمدی اشتهاردی تنظیم و نگارش یافته، یا کتاب کیفر گناه و آثار و
عواقب خطرناک آن «تألیف سید هاشم رسول محلاتی و کتاب گناهان کبیره» آیت
الله دستغیب مراجعه شود.
————————————————————————————————————-
پی نوشت ها:
۱٫اصول کافی، ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، ج ۳، ص ۳۹۴٫
۲٫بحارالانوار، ج ۷۷، س ۱۶۸٫
۳٫تحریرالوسیله، ج ۱، ص ۲۷۴٫
۴٫زمر (۳۹) آیه ۵۳٫
۵٫انعام (۶) آیه ۵۴٫
۶٫نور (۲۴) آیه ۳۱٫
۷٫مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج ۱، ص ۲۲۷٫
۸٫بحارالانوار، ج۶، ص۲۹