استشهاد به آیات قرآن، در کلام حضرت زهرا علیهاالسلام
مقدّمه
یکى
از شاخصه هاى کلام حضرت زهرا علیهاالسلام که از انس آن بزرگوار با قرآن و تسلّط
ایشان بر آیات و معارف بلند آن نشأت مى گیرد، استشهاد به آیات قرآن و به کار بردن
تعابیر قرآنى است.
آیات
قرآن در کلمات آن بانوى نمونه نه تنها چهره ى خلیفه ى وقت را در عمل ننمودن به
قرآن افشا مى کند، بلکه در ارزیابى شرایط خاصّ حاکم بر آن زمان نیز بسیار مؤثر است.
آن
بزرگوار در خطابه ى مشهور خود در مسجد مدینه، به حدود بیست آیه از قرآن استشهاد
نموده اند و در خطابه اى که در جمع زنان مهاجر و انصار ایراد فرمودند، ده آیه از
قرآن را تلاوت فرمودند.
صدّیقه
ى طاهره علیهاالسلام ، گاه دردفاع از ولایت على علیه السلام و گاه در اثبات ارث
براى ذریّه ى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و زمانى ضمن مواعظ و یا در بیان
حالات خویش به آیات الهى استناد جسته اند. عبارات و تعابیر قرآنى نیز در موارد بسیارى
در کلمات حضرت فاطمه علیهاالسلام مشاهده مى شود.
ما
در این مقاله به استشهاداتى که آن بزرگوار در موعظه به مردم و براى بیان حالات خود
و یا بیان تکلیف خود در مقابل آیات داشته اند، مى پردازیم. این موارد را مى توان
این گونه ترسیم کرد:
۱ـ معرّفى خویش به
وسیله ى آیات قرآن؛
۲ـ از بین نرفتن
شریعت الهى با مرگ پیامبر صلى الله علیه و آله ؛
۳ـ سفارش به تقواى
الهى؛
۴ـ استعانت از خداوند متعال؛
۵ـ درخواست نزول غذاى بهشتى.
۱ـ معرفى
خویش به وسیله ى آیات قرآن
دخت
بزرگوار رسول خدا صلى الله علیه و آله آن گاه که در مسجد مدینه در حمایت از حقّ
خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله خطبه خواندند، بعد از حمد و ثناى الهى براى
اینکه مردم بخوبى موقعیّت نَسَبى ایشان را به یاد آورند، مطابق آنچه مرسوم بود،
پدر خویش را معرّفى مى کنند و در این معرّفى، از آیات قرآن استمداد مى جویند. به
این ترتیب حاضران ابتدا گوینده را به خوبى خواهند شناخت، آن گاه به سخنان او گوش
فرا مى دهند.
اَیُّها
النّاس اِعلَموا اَنّى فاطمهُ و اَبى محمّد صلى الله علیه و آله اَقولُ عوداً وَ
بَدْأً وَ لا اَقولُ ما اَقول غَلَطاً وَ لا اَفعل ما افعَلُ شَططاً. «لَقَد
جاءَکُم رَسولٌ من اَنْفُسِکُم عَزیزٌ علیه ما عَنِتُّم حَریصٌ عَلیکُم
بِالمؤمِنینَ رَءُوفٌ رَحیم(۱)» فَاِن
تُعْزُوهُ و تَعْرِفوهُ تَجدُوه اَبى دونَ نسائِکم و اَخا ابن عمّى دون رجالکم و لَنِعْم
الْمَعْزىُّ الیه صلى الله علیه و آله .(۲)
این
مردم! بدانید من فاطمه ام و پدرم محمّد است که صلوات و درود خدا بر او و خاندانش
باد. آنچه مى گویم آغاز و انجامش یکى است و هرگز ضدّ و نقیض در آن راه ندارد و
آنچه را مى گویم، غلط نمى گویم و در اعمالم راه خطا نمى پویم.
«پیامبرى از میان شما برخاست و به سوى
شما آمد که از رنج هاى شما رنج مى برد و به هدایت شما علاقه ى وافر داشت و نسبت به
مؤمنان مهربان و رحیم بود». هرگاه نَسَب او را بجویید، مى بینید او پدر من بوده
است، نه پدر زنان شما! و برادر پسر عموى من بوده است، نه برادر مردان شما و چه
پرافتخار است این نسب. درود خدا بر او و خاندانش باد».
۲ـ از
بین نرفتن شریعتى الهى با مرگ پیامبر
حضرت
زهرا علیهاالسلام در بخشى از خطابه ى معروف خود بعد از رحلت پیامبر صلى الله علیه و
آله آن گاه که سکوت مسلمانان را در مقابل زمزمه هاى جاهلى مشاهده نمودند، فرمودند:
فتلک
و اللّهُ النّازلهُ الکُبرى و المُصیبهُ العُظمى، لا مِثْلُها نازِلَهٌ وَ لا
بائقهٌ عاجلَهٌ اَعْلَنَ بها کتابُ اللّه جَلّ ثناؤه فى اَفْنِیَتِکم وَ فى مُمْساکم
و مُصبِحُکم، یَهتف فى اَفْنِیَتِکم هِتافاً وَ صُراخاً و تلاوَهً و اِلحاناً و
لَقَبْلَهُ ما حَلّ بانبیاء اللّه و رسلِهِ حُکمٌ فَصلٌ وَ قضاءٌ حَتم. «وَ ما
مُحمّدٌ الّا رسولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُل اَفِأنْ ماتَ أَوْ قُتِل
اِنْقَلَبْتُم عَلى اَعْقابِکم وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یُضُرَّ
اللّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِى اللّهُ الشّاکِرین(۳)».(۴)
به
خدا قسم این حادثه اى عظیم و مصیبتى بزرگ و ضایعه اى است جبران ناپذیر؛ ولى فراموش
نکنید که اگر پیامبر صلى الله علیه و آله رفت، قرآن مجید قبلاً از آن خبر داده
بود. همان قرآنى که پیوسته در خانه هاى شماست و صبح و شام با صداى بلند و فریاد
و-یا- آهسته و با الحان مختلف در خانه هاى شما خوانده مى شود. پیامبران پیشین نیز
قبل از او با این واقعیّت روبرو شده بودند؛ چرا که مرگ فرمان تخلف ناپذیر الهى
است. [آرى قرآن صریحاً گفته بود: [«محمد صلى الله علیه و آله تنها فرستاده ى خدا
بود و قبل از او رسولان دیگرى آمدند و رفتند. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود، شما
بر پاشنه ى پا مى چرخید و به عقب برمى گردید [و با آیین اسلام وداع گفته، رو به
خرافات جاهلیت مى آورید؟] هر کس به عقب بازگردد، به خداوند زیانى نمى رساند و
خداوند به زودى پاداش سپاسگزاران را مى دهد.».
آیه
اى که فاطمه ى اطهر علیهاالسلام در کلامشان تلاوت نمودند، زمانى نازل شده بود که تعدادى
از مسلمین در جنگ احد با سرپیچى از دستور رسول خدا صلى الله علیه و آله و براى جمع
آورى غنایم از محل استقرار خود خارج شد. خالدبن ولید با دویست سوار به مسلمین حمله کرد و پیامبر صلى الله
علیه و آله زخمى شد و مسلمین کست خوردند. فردى که پیامبر صلى الله علیه و آله را
زخمى کرده بود، فریاد زد که «من محمّد را کشتم».بدین ترتیب شایع شد که پیامبر صلى الله
علیه و آله کشته شد، در این هنگام بعضى از مردم گفتند: اگر او پیامبر بود کشته نمى
شد و بعضى دیگر گفتند: ما نیز مى جنگیم تا به او ملحق شویم؛ آن گاه خداوند این آیه
را نازل کرد.(۵)
فاطمه
زهرا علیهاالسلام نیز بعد از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله آن گاه که شاهد
نافرمانى مردم از حکم خدا و رسولش صلى الله علیه و آله بود، با استشهاد به این آیه
عواقب سوء رویگردانى مردم از دین الهى را متوجّه خود، آن ها دانسته و بر جاودانگى
شریعت رسول خدا صلى الله علیه و آله تأکید نموده اند.
بانوى
بزرگوار اسلام، با وجود آن که از فقدان پدر بسیار اندوهگین است، امّا با مشاهده
سیر قهقرایى امّت اسلام به سوى جاهلیّت دوباره، بعد از مرگ پیامبر صلى الله علیه و
آله دیگر یک دختر مصیبت زده ى نالان نیست؛ بلکه به منظور احیاى شریعتى که پدرش
مأمور به ابلاغ آن بود، به پا مى خیزد و در یک خطابه ى آتشین، جاودانگى اسلام را از
زبان قرآن متذکّر مى شود.
کلام
خدا را با وجود آن که در آن به مرگ پدرش یعنى عزیزترین عزیزانش اشاره مى شود، با نهایت
صلابت مى خواند؛ تا بر اندیشه آنان که مرگ پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ، را به
معناى از بین رفتن شریعت الهى مى دانند، خط بطلان بکشد.
۳ـ سفارش
به تقواى الهى
و
حَرَّم اللّهُ الشِّرْکَ اِخلاصاً لَهُ بالُربوبیّهِ «فاتَّقُوا اللّهَ حقّ
تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ الّا وَ اَنْتم مُسلِمون(۶)» وَ اطیعوا
اللّهَ فیما اَمَرَکُمْ بِهِ و نَهاکُم عَنْه فاِنَّه «اِنَّما یَخشَى اللّهَ من
عِبادِهِ العلماءُ(۷)».
خداوند
تحریم شرک را براى اخلاص در بندگى و ربوبیّت حقّ قرار داد. اکنون که چنین است،
«تقواى الهى پیشه کنید، آن چنانکه شایسته مقام اوست، از مخالفت فرمانش بپرهیزید و
تلاش کنید که مسلمان از دنیا بروید». خدا را در آنچه امر یا نهى فرموده اطاعت کنید
[و راه علم و آگاهى را پیشه گیرید] چرا که: «از میان بندگان خدا تنها عالمان و
آگاهان از او مى ترسند و احساس مسئولیّت مى کنند».
صدّیقه
طاهره علیهاالسلام در سخنان خود با تلاوت آیات قرآن، مردم را ترغیب نمودند که
تقواى الهى را آن گونه که شایسته ى مقام ربوبى است، پیشه ى خود سازند، تا در حال
مرگ نیز تسلیم محض الهى بوده و از هر گونه شرکت و توجّه به غیر خدا دور باشند.
در
حقیقت دخت گرامى رسول خدا صلى الله علیه و آله ابتدا حرمت شرکت را از سوى خدا،
عامل اخلاص در ربوبیت دانسته و سپس با استفاده از مفهوم التزامى یک آیه ى قرآن
لازمه اخلاص را ترس از خدا و تسلیم محض او بودن، دانسته اند؛ آنگاه با تلاوت آیه اى
دیگر حاضران را به تحصیل معرفت ذات حق دعوت مى نمایند؛ زیرا که انسان هاى آگاه و عارف
به ذات حقّ خشیت بیشترى از خداوند دارند و عبادات خالصانه ترى را تقدیم حضرت حق ـ
جلّ و علاـ مى نمایند.
۴ـ استعانت
از خداوند متعال
صدیقه
کبرى علیهاالسلام ، ضمن آن که مدّعیان فدک را پیرو هواى نفس خود مى دانستند، در
مقابل سخنان نادرست و قضاوت باطل آن ها صبر مى نمودند و از خداوند یارى مى طلبیدند.
در بخش پایانى خطابه ایشان آمده است:
کلّا
بَل سَوَّلَتْ لَکُم اَنْفُسُکُمْ أَمْرَاً فَصَبْرٌ جَمیلٌ و اللّهُ المُسْتَعانُ
على ماتَصِفون(۸).
نه
چنین است «هواهاى نفسانى شما این کار را [در چشم شما [آراسته است. من صبر جمیل [و
شکیبایى به دور از ناسپاسى [خواهم داشت و در برابر آنچه مى گویید، از خداوند یارى
مى طلبم.»(۹)
آیه
مذکور همان سخن حضرت یعقوب علیه السلام خطاب به برادران حضرت یوسف علیه السلام است
که مى خواستند با صحنه سازى و دورغ پدر را فریب دهند.زهراى مرضیه علیهاالسلام نیز، با
تلاوت این آیه، اعمال آن ها را با اعمال برادران یوسف تطبیق داده، بهترین مرتبه
صبر یعنى صبر جمیل را پیشه ى خود ساخته و از خداوند در مقابل سخنان دروغ آن ها،
استعانت مى جویند.
۵ـ درخواست
نزول غذاى بهشتى
صدّیقه
طاهره علیهاالسلام گاه براى طلب حاجت خود از خداوند متعال، عین آیات قرآن را تلاوت
مى نمودند و این نکته، اهمّیّت دعاهاى قرآنى را براى برآورده شدن حاجات روشن مى سازد.
در یکى از روزهاى سخت زندگى که گرسنگى بر خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله فشار
آورده بود، حضرت فاطمه علیهاالسلام وضو گرفت و پس از خواندن دو رکعت نماز دست به
دعا برداشت و عرض کرد:
یا
الهى و سَیدى هذا محمّدٌ نبیّکَ و هذا علىّ ابنُ عمِّ نبیّک، «الهى اَنْزِلْ علینا
مائِدَهً من السّماء(۱۰)» کما
اَنْزَلْتَها على بنى اسرائیل أکَلُوا مِنها وَ کَفروا بِها، اللّهم أنْزِلْها
علَینا فاِنّا بِها مؤمنونَ.
خدایا! سرورا!
این پیغمبر تو، محمّد صلى الله علیه و آله است و این على علیه السلام ، پسر عموى
پیغمبر توست، «اى خداى من! از آسمان براى ما مائده اى بفرست»؛ چنان که بر بنى اسرائیل
فرستادى و آنان از آن غذا خوردند و ناسپاسى کردند. اى پروردگار من! آن مائده را بر
ما فرو فرست که به آن مؤمنانیم.(۱۱)
ناگهان
ظرفى از غذا و طعام بهشتى نازل شد که بوى آن منزل على علیه السلام را معطر ساخت.
وقتى رسول خدا صلى الله علیه و آله به خانه دخت گرامى اش وارد شدند، حضرت زهرا علیهاالسلام
آن مائده ى آسمانى را نزد پدر آورد. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند: «دخترم
این را از کجا آورده اى؟» فاطمه زهرا علیهاالسلام پاسخ داد:
«هوَ من عندِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ یَرْزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ
حِسابٍ(۱۲)».
«این از سوى خداست. خداوند هر کس را بخواهد، بى حساب، روزى مى دهد».(۱۳)آنگاه پیامبر صلى الله علیه و آله شکر خدا را به جا آورد و
فرمود: «شکر مى کنم خدایى را که تو را شبیه مریم بانوى زنان بنى اسرائیل قرار داد….»
و
این نمونه اى از کرامات آن بانوى بزرگوار علیهاالسلام است.
نتیجه گیرى
دخت
گرامى رسول خدا صلى الله علیه و آله ، نه فقط در خطابه ها، بلکه در ادعیه و مواعظ
خود نیز، آیات قرآن را تلاوت نموده اند. بنابراین، آن بزرگوار حافظ قرآن بودند و
بر معارف قرآن تسلّط کامل داشتند. در بخشى از دعاى ایشان آمده است:
….اَلْحمدللّه الّذى لَمْ یجْعَلْنى
جاحدهً لِشَىْ ءٍ مِن کتابِهِ و لا متحیّرهً فى شى ءٍ من اَمْره…(۱۴)؛
…حمد خدا را که مرا انکار کننده ى چیزى
در کتابش و سرگردان در چیزى از کار آن نگردانیده است….
پى نوشت ها
۱ـ سوره
توبه، آیه ۱۲۸.
۲ـ ر.ک.احقاق الحق، شوشترى، ج۱۰، ص۳۰۴؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید،
ج۱۶، ص۲۱۱؛ دلائل الامامه، طبرى، ص۱۱۳؛ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۳، ص۳۷۸؛
بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۵۸؛ الاحتجاج، طبرسى، ج۱، ص۹۸.
۳ـ سوره
آل عمران، آیه ۱۴۴.
۴ـ ر.ک. احقاق الحق، شوشترى، ج۱۰، ص۳۰۴؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى
الحدید، ج۱۶، ص۲۱۱؛ دلائل الامامه، طبرى، ص۱۱۳؛ من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق، ج۳، ص۳۷۸؛
بحارالانوار، ج۴۳، ص ۱۵۸؛ الاحتجاج، طبرسى، ج۱، ص۹۸.
۵ـ ر.ک. تبیان، شیخ طوسى، ج۳، ص۶
۶ـ سوره آل عمران، آیه ۱۰۲، در قرآن «اتقوااللّه» آمده است.
۷ـ سوره فاطر، آیه ۲۸.
۸ـ سوره یوسف، آیه ۱۸، در قرآن آمده است «…. قال بل سؤلت لکم….»
۹ـ ر.ک. احقاق الحق، شوشترى، ج۱۰، ص ۳۰۴؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى
الحدید، ج۱۶، ص ۲۱۱؛ دلائل الامامه، طبرى، ص۱۱۳؛ من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج۳،
ص ۳۷۸؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۵۸؛ الاحتجاج، طبرسى، ج۱، ص۹۸.
۱۰ـ سوره مائده، آیه ۱۴۴.
۱۱ـ بحارالانوار، ج۳۵، ص۲۵۱؛ احقاق الحق، شوشترى، ج۱۰، ص ۳۲۲٫
روایت مذکور در اغلب تفاسیر ذیل آیه ى مذکور آمده است.
۱۲ـ سوره آل عمران، آیه ۳۷.
۱۳ـ الدرالمنثور، سیوطى، ج۲، ص۲۰؛ بحارالانوار، ج۴۳، ص ۲۷ و ۲۹.
۱۴ـ فلاح السائل، سیدبن طاووس، ص۱۷۳
نویسنده : عظیمی، سیده کبری