چرا به امام رضا (علیه‌السلام) غریب الغربا می گویند؟
اى غریبى که ز جدّ و پدر خویش جدائى
خفته در خاک خراسان ، تو غریب الغربائی
در اصل، واژه‌ی غربت وغریب در روایات شیعه به کار رفته است. به این سه روایت بنگرید:
۱ . امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می فرمایند: «به زودی مردی از فرزندان من در خراسان به وسیله‌ی زهر کشته خواهد شد. أَلا فَمَن زارَهُ فی غُربَتِهِ غَفَرَ اللهُ لَه ذُنوبَه؛ ( آگاه باشید کسی که او را در غربتش زیارت کن خداوند گناهان او را بیا مرزد.)
۲. ابن قطرب می گوید: در حضور امام موسی کاظم (علیه‌السلام) که پسرانش گرد هم جمع بودند، پسرش علی عبور کرد که نوجوانی بود حضرت فرمودند: إنَّ اِبنی هذَا یَمُوتُ فِی أَرضِ غُربَه فَمَن َزارَهُ مُسَلِّمًا لِاَ مرِهِ عاَ رِفًا بِحَقِّهِ کَانَ عِندَ اللهِ عَزّ وَ جَلَّ کَشُهَدَاءِ بَدرٍ( این پسرم در زمین غربت می میرد. کسی که تسلیم امر ولایت و امامت او بوده و به حق او عارف و شناسا باشد اگر اورا زیارت کند ثواب او در نزد خداوند عزوجل مانند شهیدان غزوه‌ی بدراست.)
۳. امام رضا (علیه‌السلام) می فرمایند: یدفننی فی…. بلادغربه اَلا من زارنی فی غربتی وجبت له زیارتی یوم القیامه (مراد در بلاد غربت به خاک می سپارند همانا هر کس مرا در این غربت زیارت کند قطعاً او را در روز قیامت زیارت می کنم)
البته در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) ضمن اشاره به زمین توس، عبارت فیدفن فیها غریباً آمده است درباره این لقب چند نکته شایان ذکر است
۱ . غریب کسی است که از وطن خود دور افتاده باشد، بنابراین این وصف شامل امام رضا (علیه‌السلام) نیز می شود؛ چون ایشان مجبور شدند شهرمدینه را به تنهایی ترک گویند.
۲. غریب به معنی فردی است که از خانواده ونزدیک ترین خویشان خود دور است. محمدتقی مجلسی در تفسیر واژه غریب این گونه بیا می کند: «درآنجا مدفون شود غریب، یعنی کسی ازآباء و اجداد او در آنجا نباشد.»
۳. با استناد به این فرمایش امیرمؤمنان (علیه‌السلام) که الغریب من لیس له حبیب ( غریب کسی است که یار و دوستداری ندارد) امام رضا (علیه‌السلام) نیز سالهای پایانی عمرخود را در مرو با غربت خاصی گذراندندو روزها درمیان افردای سپری کردند که هیچ سنخیتی با ایشان نداشتند ومنافقانه ایشان را احاطه کرده بودند.
۴. واژه غریب وضعیت حضرت را در زمان شهادت نیز ترسیم می کند؛ زیرا ایشان غریب شهید به خاک سپرده شدند. این نکته را می توان از روایت امیرالمؤمنان علی بدست آورد که فرمودند: یقتل فیها بالسم فیدفن فیها غریباً
۵. محل دفن همه معصومان در حجاز و عراق است و این دو منطقه قرنها مرکز آمد و شد پیروران اهل بیت عصمت بود و دوستداران ایشان به راحتی به زیارت قبور نورانی ایشان بار می یافتند، ولی مزار امام رضا (علیه‌السلام) به سبب هجرت اجباری ایشان در خراسان قرار گرفت واین دوری مسافت، غربت به نوعی برای حضرت رضا (علیه‌السلام) فراهم آورد. خود امام هم فرموده بودند: «مرا درسرزمین غربت دفن می کنند» البته با گذر ایام علاقه مندان امام با شور و شعورشان در این خطه غبار غربت را از آن زدودند.
۶. خاکسپاری درکنار خلیفه ظالمی همچون هارون عباسی نیز نشان از غریبی امام رضا (علیه‌السلام) دارد. مجلسی دار مضیعه را در این سخن امام که می فرمایند : یدفننی فی دار مضیعه خانه زبونی که بدترین خانه ها باشد معنی می کند. به اعتبار همسایه بد که هارون است.
۷. خود این غربت به نوعی پیام سیاسی نیز به دنبال داشت یعنی دربین مردم این پرسش را به وجود می آورد که چگونه و چرا امام که به ظاهر مسند ولایتعهدی را دارا است خود را غریب می خواند؛ به دیگر سخن، غربت یعنی ابتلای امام به سیاست شیطانی مأمون؛ «چون با نقشه ای عجیب آن حضرت را تحت الحفظ از مقر و وطن مألوف خود حرکت داد و زیر نظر خود تمام حالات و گزارشات را ملحوظ و در ولایت مرو، در حقیقت زندانی و تبعید و نفی وطن و حبس نظر نمود و در ظاهر، آن حضرت را به خلعت حکم و ولایت مخلع و درباطن، آن حضرت را از همه شئون جدا و عزل نمود. اجازه فتوا و خواندن نماز جمعه و عید نمی دهد و با نکات دقیق و انظار خفیه خود و بانقشه های زیرکانه، هر لحضه زهر جانکاه به کام آن حضرت می ریزد، در حالی که مردم می پندارند او کمال فدویت و اخلاص را در بوته صدق و صفا گذارده و تقدیم آن حضرت می کند»
۸. برخی وکلای امام کاظم (علیه‌السلام) نیز با صف بندی، امامت حضرت رضا (علیه‌السلام) را نپذیرفتند که این مسئله به نوعی ترجمان غربت ثامن الحجج (علیه‌السلام) است. «این وکلا نه تنها خودشان تسلیم نشدند بلکه شیعیان پدرش حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام) را نیز به خود دعوت نموده و از پیروی حضرت ثامن الائمه (علیه‌السلام) منع کردند.»
پی نوشت:
(پرسمان رضوی ج۱/ محمد باقرپورامینی/ ص۳۱)