مهدویت در زیارت جامعه کبیره

مسئله مهدویت از مسائل مهم و حیاتی است که از زمان پیامبر اکرم(ص) به صورت واضح و روشن مطرح شده و بر زنده نگه داشتن آن تأکید و تشویق فراوان
شده است. و امامان معصوم (ع) نیز به فراخور فرصتهایی که برای آنها پیش آمده این مسئله را مطرح و بیان نموده اند. دوران امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) از دورانهایی است که حکومت وقت به شدّت مسائل مهدویت و حتی تولد حضرت مهدی (ع) را پی گیر بوده و تحت نظر داشت است. اختناق و سخت گیری در این زمینه نیز به اوج خود رسیده بود؛ با این حال، حضرت هادی (ع) از فرصتها بهره برداری نمود و گاه به صورت صریح و زمانی در پوشش دعا مسئله مهدویت را زنده نگهداشت.از جمله در زیارت جامعه کبیره که از متقن ترین، صحیح ترین و جامع ترین متون زیارتی شیعه است، علاوه بر بیان اصل امامت، مسئله مهدویت مخصوصا دوران ظهور حضرت مهدی (ع) و رهاورد حکومت او مورد اشاره و توجّه قرا گرفته است. آنچه پیش رو دارید، نگاهی است گذرا به مسئله مهدویت در زیارت جامعه کبیره.

الف. بقیّه اللّه
«السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّهِ الدُّعَاهِ… وَ بَقِیَّهِ اللَّهِ؛ سلام بر امامان دعوت کننده [به سوی خداوند]… و باقیمانده خدا!»
مرحوم صدوق نقل کرده است که: «اولین آیه ای که حضرت قائم (ع) به هنگام قیام می خواند، این آیه است: «بَقِیَّتُ اللّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُوءْمِنینَ»؛ «بقیه اللّه بهتر است برای شما، اگر مؤمن باشید.» آن گاه می فرماید: «أَنَا بَقِیَّهُ اللّه ِ فِی اَرْضِهِ وَ خَلِیفَتُهُ وَ حُجَّتُهُ عَلَیْکُمْ فَلا یُسَلِّمَ عَلَیهِ مُسْلِمٌ اِلاَّ قالَ السَّلامُ عَلَیْکَ یا بَقِیَّهَ اللّه ِ فِی اَرْضِهِ؛ من بقیه اللّه در زمین خدا و خلیفه و حجّت او بر شما هستم. پس هر مسلمانی که به او سلام می کند، می گوید: درود بر توای بقیه اللّه در زمین او!»

ب. خبر از غیبت امام زمان(ع)
درسخت ترین دورانی که اختناق همه جا را فرا گرفته بود و امامان معصوم (ع)تحت نظر بودند و به شدّت حرکات و رفتار و گفتار آنها کنترل می شد، حضرتهادی (ع) از دعا و زیارت بیشترین استفاده را برد و مسائل مهم امامت را بیانکرد و مسئله غیبت امام زمان (ع) را گوشزد نمود تا شیعیان را برای چنیندوران سخت و غمباری آماده سازد و لذا فرمود: «مُوءْمِنٌ بِسِرِّکُمْ وَعَلَانِیَتِکُمْ وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ وَ أَوَّلِکُمْ وَآخِرِکُم؛ ایمان آورنده به نهان و آشکار شما و حاضر و غائب شما و اوّل وآخر شما.»

مراد از شاهد، امامی است که مردم او را مشاهده کنند و اومردم را مشاهده نماید و مراد از غایب، حضرت قائم (ع) است که در هستی و جامعه حضور دارد، ولی ظهور ندارد؛ یعنی او مردم را می بیند و می شناسد،امّا مردم یا او را نمی بینند و یا می بینند، ولی نمی شناسند.

تا کی به انتظار تو شب را سحر کنم
شب تا سحر به یاد رُخَت ناله سر کنم
ای غائب از نظر نظری کن به حال من
تا چند سیل اشک روان از بصر کنم
بگذشت عمر و راه وصال تو طی نشد
آیا شود که بر رخ خوبت نظر کنم؟

ج. انتظار ظهور دولت حق
از بهترین و برترین آرزوهایی که امامان ما به جامعه تلقین کرده و نوید تحققآن را داده اند، ظهور حکومت عادلانه مهدوی است. تزریق و تلقین این آرزو،جامعه را با نشاط و فعال و سرزنده نگه می دارد و روح امید را در دل انسانهامی دمد.

هر شبی گویم که فردا یارم آید از سفر
چون که فردا می شود گویم که فردای دگر
آنقدر امروز و فردا انتظارش می کشم
کاقبت روز فراق یار من آید به سر
گر بیاید روزگار تیره ام روشن شود
شام هجران می شود از وصف روز از سحر

حضرت هادی (ع) نیز این آرزوی بلند را این گونه تلقین می کند: «مُنْتَظِرٌ لاَِمْرِکُمْ مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِکُمْ؛ منتظر امر [و خروج] شما و چشم بهراه دولت شمایم.»

جمله فوق هر چند به صورت خبری است، ولی گویا انشاء این امر است که انتظار آمدن مهدی (ع) و تشکیل حکومت توسط آن حضرت امری است مستحب و با فضیلت؛ چنان که در روایات دیگر نیز به آن اشاره شده است:
۱٫ امام صادق (ع) فرمود: «مِنْ دِینِ الاَْئِمَّهِ الْوَرَعُ وَالْعِفَّهُ… وِانْتِظارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ؛ از دین امامان، ورع و عفت… و انتظار فرج با صبر کردن است.»

عمّار ساباطی می گوید: از امام صادق(ع) پرسیدمکه: آیا عبادت پنهانی با امام غائب و پنهان در دوران دولت باطل بهتر است ویا عبادت با ظهور دولت حق [و در زمان ظهور مهدی(ع) ]؟حضرت فرمود: «شمادر ورود به دین خدا و نماز و روزه و حج و دیگر خیراتی که خداوند توفیقداده و به عبادت خدا در پنهان سبقت دارید و از دیگران پیشی گرفتید و پیوستهبه حق امام و حقوق خویش می نگرید که در دست ستمگران است و ایشان که شما راناچار به زندگی دنیوی و طلب معاش با شکیبایی بر دین و عبادت و طاعت امام وخوف از دشمنان نموده اند. بنابراین، خداوند اعمال شما را در دنیا مضاعفکرده است. پس گوارای وجود شما باد!»

تنها به آرزوی تشکیل دولت حضرتمهدی(ع) اکتفا نمی شود، بلکه گام را فراتر نهاده و آرزو می کند که جزءحکمرانان و کارگزاران و یاران اصلی حضرت مهدی(ع) قرار گیرد و لذا میفرماید: «وَ جَعَلَنِی مِمَّنْ … وَ یُمَلَّکُ فِی دَوْلَتِکُمْ وَیُشَرَّفُ فِی عَافِیَتِکُمْ وَ یُمَکَّنُ فِی أَیَّامِکُم؛ و مرا از کسانیقرار بده… که در دولت شما به فرمانروایی رسد و در عافیت شما گرامی گردد ودر روزگار شما تمکّن یابد.»
یعنی در دولت شما از حکمرانان وفرمانداران بر مردم باشم و در زمان سلامت و عافیت شما به جایگاه بلند برسم؛به طوری که ستم ستمکاران و طاغیان به من نرسد و در زمان دولت و چیرگی شمادارای ارزش و اعتبار و منزلت شوم.و با این آرزوها، آرزوی دیدار آن حضرت نیز برآورده می شود که: «وَ تَقَرُّ غَدا بِرُؤْیَتِکُمْ؛ و چشمش فردا به دیدار شما روشن شود.»

د. رجعت در زمان حضرت مهدی(عج)
یکیاز اعتقادات قطعی شیعه، اعتقاد به رجعت است. براساس این اعتقاد و بر مبنایروایات اهل بیت (ع) در زمان حضرت مهدی (ع) عدّه ای از انسانهای خوب و بدبه این دنیا باز خواهند گشت.از جمله مسائلی که در جای جای زیارت جامتهبه آن تصریح شده، بحث رجعت است؛ آن هم با عبارات قطعی و یقینی. در یک جا میفرماید: «مُؤْمِنٌ بِاِیابِکُمْ مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِکُمْ؛ مؤمن به آمدنشما و تصدیق کننده رجعت شما هستم.»دو جمله فوق صرفا برای تأکید نیست؛بلکه برای بیان اعتقاد به این است که رجعت اتفاق می افتد، چه اینکه هر چهرا معصومین (ع) ـ که از اشتباه و خطا مصون اند ـ خبر دهند، واقع خواهد شد وباید به آن ایمان داشت.
و در جای دیگر می فرماید: «وَ یَکُرُّ فِیرَجْعَتِکُمْ؛ [و قرار ده مرا از کسانی که] باز گردد در رجعت و برگشت شما!»و در زیارت وداع در ذیل زیارت جامعه می خوانیم: «وَ اَحْیانِی فِیرَجْعَتِکُمْ؛ [خدا] زنده گرداند مرا در رجعت و برگشت شما!»

ه. رهاورد ظهور
رهاوردحکومت مهدوی آرزوی تمام انبیاء و اولیاء و صالحان و بلکه تمامی بشریت است ودر روایات به صورت گسترده به آن پرداخته شده است. آنچه در اینجا اشاره میشود، مواردی است که در زیارت جامعه به آن پرداخته شده است.
۱٫ زنده شدن دین
گذشتزمان، غیبت امام زمان (ع) و وجود تحریف گران و بدعت گذاران در طول تاریخ،باعث تغییر چهره دین و دستورات دینی می شود، تا آنجا که دین به ظاهر مرده وکهنه شده به حساب می آید و دستورات آن به تعطیلی کشیده می شود؛ از اینروبا ظهور حضرت دستورات دین آن چنان که هست، بیان و اجرا می شود. به این جهت،آن حضرت احیا کننده دین شمرده شده است. در زیارت جامعه می خوانیم: «حَتّییُحیِیَ اللّه ُ تَعالی دِینَهُ بِکُمْ؛ تا اینکه خداوند دینش را به وسیلهشما زنده گرداند.»
به تعبیر عرفانی، با ظهور حضرت قائم (ع) خداوندمظاهرش را که محمد و آل او هستند، حیات می بخشد و قدرت اهل بیت (ع) با پاکیزمین از طاغوتها و شاخه های آن، یعنی فحشا و منکرات و ستم و دیگر زشتیهابر جهان، حاکم می شود. و در همه جا دستورات اسلام اجرا می گردد.

علی(ع) فرمود: «وَ یُحْیِی مَیِّتَ الْکِتابِ وَالسُّنَّهِ؛ و [مهدی بخشهای]مرده کتاب [خدا] و سنّت [پیامبر(ص) ] را زنده می کند.» و با زنده شدن دیناست که اهل بیت (ع) به منزلت بزرگی دست می یابند و به تعبیر که در زیارتجامعه آمده: «یُمَکِّنَکُمْ فِی اَرْضِهِ؛ و تمکن و قدرت دهد شما را درزمین خویش.»
این دو فقره اشاره به همان مطلبی دارد که قرآن دویست سال قبل از بیان امام هادی (ع) به آن اشاره نموده است؛ «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَآمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِیالْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّلَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ
خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنی لا یُشْرِکُونَ بی شَیْئاً وَ مَنْکَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ»؛
«خداوند بهکسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده می دهدکه قطعا آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که به پیشینیان آنهاخلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده است.برایشان پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیّت و آرامش مبدّلمی کند؛ [آنچنان] که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت وکسانی که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقان اند.»
و در آیه دیگر فرمود:«اعْلَمُوآا أَنَّ اللّهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَّنّالَکُمُ الآْیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»؛ «بدانید خداوند زمین را بعد ازمردنش زنده می گرداند. به تحقیق آیات را برای شما بیان کردیم، شاید تعقلکنید.»

۲٫ روشن شدن زمین
«وَاَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِکُمْ؛ و زمین با نور شما روشن می شود.»اینجمله از زیارت جامعه، اشاره ای لطیف به ظهور حضرت مهدی (ع) دارد که با
وجود نور آن حضرت، زمین نورانی خواهد شد و در واقع، اشاره دارد به آیه ایکه می فرماید: «وَاَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِ رَبِّها»؛ «و زمین [در آنروز] به نور پروردگارش روشن می شود.»و امام صادق (ع) فرمود: «ربّ وپروردگار زمین، امام آن است. عرض کردند: هنگامی که (مهدی) قیام کند، چهخواهد شد؟ فرمود: مردم از نور خورشید و ماه بی نیاز می شوند و از نور اماماستفاده می کنند.»و در جای دیگر فرمود: «هنگامی که قائم ما ظهور کند،زمین به نور پروردگارش روشن شود و مردم از نور خورشید بی نیاز می شوند وتاریکی از بین می رود.»

۳٫ فراگیر شدن عدالت
رهاورد دیگری که از ظهور حضرت مهدی(ع) در زیارت جامعه مورد توجه قرار گرفته است، عدالت فراگیر وجهانی است؛ عدالتی که تمام هستی و تمام جوانب و زوایای زندگی بشر را زیربال می گیرد و به قول امیرمؤمنان (ع) : «فَیُرِیکُمْ کَیْفَ عَدْلُالسِّیرَهِ؛ روش عادلانه [در حکومت حق [را به شما می نمایاند.» و عدالتواقعی را برای همه جهانیان به نمایش می گذارد و طعم شیرین آن را به همهخواهد چشاند.در زیارت جامعه می خوانیم: «وَ یُظْهِرَکُمْ لِعَدْلِهِ؛ و شما را برای [اجرای[ عدالتش آشکار کند.»تعبیرفوق اشاره به این دارد که خداوند با ظهور حضرت مهدی (ع) آخرین و کامل ترین
صحنه از عدالت خویش را آشکار می سازد و به مردم نشان خواهد داد.
سیدجواد حسینی

منبع:شبستان